عوامل مؤثر در تحکیم خانواده
به‌طورکلی این عوامل بر دو دسته تقسیم می‌شود:
۱. عوامل برون خانواده
۲. عوامل درون خانواده
۳. عوامل برون خانواده
این عوامل نیز در سه محدودهٔ فرهنگ و محیط اجتماعی، اقتصاد جامعه و خانواده‌های ماقبل خلاصه می‌شود.
فرهنگ و محیط اجتماعی
روابط انسان، انعکاس آموخته‌های پیرامونی اوست. فرهنگ و نحوهٔ زیست هر فرد، از اولین عوامل مؤثر در روابط او است، به‌طوری‌که از رفتار یک جامعه می‌توان وضعیت فرهنگی و محیط رشد مردم آن را ارزیابی کرد. ازاین‌روست که هنجارهای رفتاری در اقوام و ملت‌های مختلف، متفاوت است.
روابط اعضا در خانواده نیز، متأثر از ادبیات محیط و آموخته‌های غیرمستقیمی است که از اطراف دریافت می‌شود.
صبوری، مدارا، حفظ عفت، پای بندی به خانواده و همسر یا برعکس پرخاش گری، عدم سازش، طغیان گری و بی‌بندوباری از ویژگی‌هایی است که خانواده‌ها تا حدود زیادی از محیط خود می‌آموزند. یکی از عوامل مؤثر در تحکیم روابط خانواده، داشتن محیطی سالم و هدایت‌گر است. در آموزه‌های دینی، تأکید فراوان بر طهارت محیط، حفظ حدود الهی در جامعه و صیانت از فرهنگ اجتماعی از طریق امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر، همه به دلیل تأثیر قهری مفاسد بر فرد و خانواده است. «کنتم خیر امه اخرجت للناس تأمرون بالمعروف و تنهون عن المنکر 1؛ شما بهترین امتی بودید که به سود انسان‌ها آفریده شده‌اند (چه این‌که) امربه‌معروف و نهی از منکر می‌کنید.»
از این آیه به دست می‌آید که خداوند امت مسلمان را به‌شرط امربه‌معروف و نهی از منکر بهترین امت می‌نامد؛ زیرا اصلاح محیط از وظایف واجب مسلمین است.
اقتصاد جامعه
از دیگر عوامل مؤثر در روابط خانواده، اقتصاد کلان در جامعه است. ازآنجاکه میزان درآمد خانواده و رفاه نسبی مردم، متأثر از اقتصاد عمومی است، همهٔ شئون خانواده، تحت تأثیر این جریان خواهد بود. اقتصاد ضعیف، خانواده‌های فقیر در پی خواهد داشت و روابط در خانوادهٔ فقیر با خانواده‌ای بی‌نیاز متفاوت است.
در چنین خانواده‌هایی، تلاش پدر به‌تنهایی جواب‌گو نیست؛ مادر مجبور به کار در خارج از منزل است و گاه فرزندان نیز وارد بازار کار می‌شوند. این تلاش همگانی، اگر همراه با فرهنگ اشتغال جمعی نباشد و مادران و پدران، نسبت به تنظیم روابط عاطفی با یکدیگر و فرزندان توجه نداشته باشند و درصدد جبران برنیایند، در فرهنگ روابط اعضا مؤثر خواهد افتاد و در خانواده ایجاد فاصله و تنهایی خواهد کرد.
این نکته، از مسائل مهم مورد ابتلای مادران شاغل در سراسر جهان است؛ زیرا اشتغال مادران و جدایی آنان از کودکان در سنین مختلف، از عواملی است که در روان کودک و تعادل رفتاری وی مؤثر است. از دیدگاه بسیاری، سپردن کودکان به سازمان‌های خاص، آن‌هم در زمانی که کودک بیشترین نیاز را به مادر دارد، موجبات بروز نابسامانی‌های روانی خاص را در بزرگ‌سالی فراهم می‌آورد.2
در آموزه‌های دینی، بر رابطهٔ فرزندان با خانواده‌های پیشین تأکید فراوان و مایهٔ برکت دانسته شده است. احترام به والدین، سرپرستی و نگه‌داری بزرگ‌سالان و تأمین نیازهای آنان و همچنین وجوب نفقهٔ پدر و مادر، مادربزرگ و پدربزرگ، از سفارش‌های اکید دین اسلام است. قرآن کریم در همین زمینه می‌فرماید: «و وصینا الانسان بوالدیه حسنا؛3 ما به انسان سفارش کردیم که به پدر و مادرش نیکی کند.»
و در آیهٔ دیگر می‌فرماید: «و وصینا الانسان بوالدیه... ان اشکرلی و لوالدیک و الی المصیر؛4 ما به انسان دربارهٔ پدر و مادرش سفارش کردیم... و [به او توصیه کردیم که] شکر برای من و برای پدر و مادرت به‌جا آور که بازگشت همهٔ شما به‌سوی من است.»
و نیز در آیهٔ دیگر می‌فرماید: «و اذا اخذنا میثاق بنی‌اسرائیل لا تعبدون الا الله و بالوالدین احسانا و ذی القربی...؛5 به یاد آور زمانی را که از بنی‌اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خداوند یگانه را پرستش نکنید و نسبت به پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و بی‌نوایان نیکی کنید.»
از این آیات به‌خوبی فهمیده می‌شود که احترام به بزرگ‌ترها و به هر کس که به انسان خدمتی کرده، وظیفه است و از آداب و اخلاق خوب شمرده می‌شود، اما والدین جایگاه بالاتر از احترام را دارند؛ اطاعت آنان لازم است مگر در مورد شرک و معصیت خدا. «و ان جاهداک لتشرک بی ما لیس لک به علم فلا تطعهما؛6 اگر والدین بکوشند تا به من (خداوند) از روی جهل، شرک‌ورزی، از امر آن‌ها اطاعت مکن.»
عوامل درونی تحکیم خانواده
۱. آرامش روحی و روانی
اولین حکمت در تشکیل خانواده که قرآن کریم و روایات معصومان (علیهم‌السلام) آن را با صراحت بیان کرده است، رسیدن به آرامش روحی و روانی است. در همین زمینه قرآن شریف می‌فرماید: «و من آیاته ان خلق لکم من انفسکم ازواجاً لتسکنوا الیها و جعل بینکم مودة و رحمة ان فی ذلک لایات لقوم یتفکرون؛7 از نشانه‌های او این‌که همسران از جنس خودتان برای شما آفرید تا در کنار آنان آرامش یابید و در میانتان مودت و رحمت قرار داد در این نشانه‌هایی است برای گروهی که تفکر می‌کنند.»
ایمان و دین‌داری
در آموزه‌های دینی ایمان و دین‌داری یکی از عوامل بسیار مهم و اساسی در تحکیم خانواده است. اگر ما به قرآن کریم و روایات پیشوایان دین مراجعه کنیم به‌خوبی می‌فهمیم که ایمان نقش مهمی در تحکیم خانواده دارد. در همین زمینه قرآن شریف می‌فرماید: «و لا تنکحوا المشرکات حتی یؤمن و لامه مؤمنه خیر من مشرکه و لو اعجبتکم و لاتنکحوا المشرکین حتی یؤمن و لعبد مؤمن خیر من مشرک ولو اعجبکم اولئک یدعون الی النار والله یدعوا الی الجنه؛8 با زنان مشرک تا زمانی که ایمان نیاورده‌اند ازدواج نکنید، اگرچه به دلیل مال یا جمال و مقام (موقعیت) شما را به شگفتی آورند و زنان خود را به ازدواج مردان مشرک و بت‌پرست تا ایمان نیاورده‌اند درنیاورید اگرچه (مال و زیبایی و موقعیت آنان) شما را به شگفتی آورد، زیرا آن‌ها شما را به‌سوی آتش دعوت می‌کنند و خداوند شما را به بهشت و آمرزش دعوت می‌نماید.» همچنین رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) می‌فرماید: «هر کس با زنی برای مالش ازدواج کند خدا او را به همین امر واگذار می‌نماید و هر کس که برای جمالش ازدواج کند به چیزی می‌رسد که از آن کراهت دارد و هرکس که برای دین‌داری ازدواج کند خداوند هر سه را برای او جمع می‌کند.»9
و نیز امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرماید: «اگر مرد با زنی برای مالش یا جمالش ازدواج کند به همین امر واگذار می‌شود. ولی اگر برای دین‌دار بودن او ازدواج کند خدا مال و جمال را نیز نصبیش می‌گرداند.»10
البته اسلام مخالف زیبایی و ثروت نیست. اگر زنی دارای دین و مال و یا دین و زیبایی باشد چه‌بهتر، اما اگر امر دایر باشد بین دین‌دار و زیبا یا دین‌دار و ثروتمند، دین‌دار مقدم است، زیرا زن دین‌دار مایهٔ سعادت و خوش بختی انسان است.
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) می‌فرماید: «از سعادت و خوش بختی مرد آن است که زن صالح و پاک‌دامن داشته باشد.»11
از این آیه و روایت استنباط می‌شود که ایمان نقش مهمی در تحکیم خانواده دارد، چون مرد و زن یک‌عمر می‌خواهند باهم زندگی کنند و تحت تأثیر عقاید و افکار و رفتار و اخلاق یکدیگر نیز قرار خواهند گرفت.
عمل صالح
خداوند در این آیه شرط رسیدن به حیات طیبه و دخول در بهشت و اجر عمل را، ایمان و عمل صالح ذکر می‌کند و این دو، تنها در محیط خانواده کسب می‌شود.
دین اسلام، هیچ‌گونه فرق میان زن و مرد در کسب حقوق معنوی نگذاشته است: «کل نفس بما کسبت رهینه؛12 آری هر کس درگرو اعمال خویش است.»
«والذین یقولون ربنا هب لنا من ازواجنا و ذریاتنا قره اعین و اجعلنا للمتقین اماما؛13 و کسانی که می‌گویند: «پروردگارا! از همسران و فرزندانمان مایهٔ روشنی چشم ما قرار ده، و ما را برای پرهیزگاران پیشوا گردان.»
«قره» از مادهٔ «قرّ» است و منظور از قره اعین، آرامش دیدگان است. چشم انسان در چیزی که خوشایند اوست، آرام می‌گیرد. در این آیه بندگان رحمان از خداوند درخواست می‌کنند که: «همسران و فرزندان ما را مایهٔ آرامش چشم ما قرار ده» و ازآنجاکه چشم و دل مؤمن جز به رضای حق آرام نمی‌گیرد، نتیجهٔ آیه این است: «پروردگارا، نسل و اهل خانهٔ ما را در مسیر خود و مورد رضای خود قرار ده.»
خلاصه این‌که مؤمنین – عباد الرحمن – علاوه بر انجام مسئولیت خود در قبال تأمین حقوق معنوی خانواده، برای کمال معنوی آنان و رسیدن به رضای حق، دعا نیز می‌کنند.
شاید انگیزه برای این خیرخواهی و دعا، این آیه باشد: «والذین آمنوا و اتبعتهم ذریتهم بایمان الحقنا بهم ذریتهم و ما التنهم من عملهم منشی کل امری بما کسب رهین؛14 کسانی که ایمان آوردند و فرزندانشان به پیروی از آنان ایمان اختیار کردند، فرزندانشان را «در بهشت» به آنان ملحق می‌کنیم؛ و از پاداش عملشان چیزی نمی‌کاهیم و هر کس درگرو اعمال خویش است.»
در تفسیر «قرطبی»، ذیل همین آیه از پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) نقل شده است که فرمودند: «خداوند ذریهٔ مؤمن را در بهشت هم‌درجهٔ او قرار می‌دهد؛ هرچند آن ذریه از حیث عمل و پاداش از او نازل‌تر باشند. برای آن‌که به وجود ایشان و پیوستگی ایشان، چشم روشن شود.»15
عقل و هوش
یکی از عوامل بسیار مهم در تحکیم خانواده عقل و خرد است، چون اداره و تداوم و پیمودن راه راست و حل مشکلات زندگی کار ساده‌ای نیست. اگر دو همسر باهم تفاهم داشته باشند و موقعیت یکدیگر و شرایط امکانات زندگی را خوب درک کنند می‌توانند زندگی را بر پایهٔ صحیح استوار سازند و به انجام‌وظیفه مشغول باشند و به کانون خانواده صفا و محبت و گرمی دهند و با عقل و درایت مشکلات را حل‌وفصل نمایند.
همسر عاقل امکانات خانواده و شرایط و اوضاع زندگی را خوب درک می‌کند، توقعات بی‌جا و بلندپروازی ندارد تا همسرش را در فشار قرار دهد. اکثر اختلافات خانواده و کشمکش‌های زندگی، معلول جهالت و نادانی زن و شوهر، یا یکی از آن‌ها است. زوجین هر چه عاقل‌تر باشند بهتر می‌توانند همسرداری کنند و وسیلهٔ آسایش و خوشی همدیگر را فراهم سازند و از اختلافات و مشکلات بکاهند.
همسر عاقل، گذشت و بردباری دارد و با بهانه‌های کوچک و جزئی زندگی را متلاشی نمی‌سازد.16
به‌علاوه، عقل و هوش زن و شوهر در فرزندان نیز تأثیر دارد. فرزندان خانوادهٔ خوش فهم و باهوش، غالباً زیرک می‌شوند و برعکس، حماقت و نادانی پدر و مادر نیز در فرزند تأثیر دارد. همسر باهوش و عاقل بهتر می‌تواند نسبت به تعلیم و تربیت فرزندانش انجام‌وظیفه نماید. آری عقل و درایت یکی از عوامل تحکیم خانواده محسوب می‌شود که به هنگام گزینش همسر باید کاملاً مورد توجه قرار بگیرد. در همین زمینه امام علی (علیه‌السلام) می‌فرماید: «با انسان احمق و نفهم ازدواج نکنید زیرا معاشرت با او بلایی است عظیم و فرزندانش نیز ضایع خواهند شد.»17
همچنین امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرماید: «من کان عاقلاً کان له دین دخل الجنه؛18 هر کس عاقل باشد، دین دارد و هرکس دین داشته باشد بهشت می‌رود.»
و نیز در روایت دیگر می‌فرماید: «ان الثواب علی قدر العقل؛19 ثواب هر کس به‌اندازهٔ عقلش است.»
همچنین رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) به حضرت علی (علیه‌السلام) فرمود: «یا علی! هیچ فقری بدتر از نادانی و جهالت نیست و هیچ مالی سودمندتر از عقل نیست.»20
از این روایات استفاده می‌شود که در میان فضائل و کمالات بشری هیچ فضیلتی به پایهٔ عقل و خرد انسان نمی‌رسد زیرا حیات ملت‌ها، سعادت و خوش بختی آن‌ها در سایهٔ عقل و خرد است و این سعادت و خوش بختی، بدون عقل و خرد میسر نیست؛ زیرا عقل و دانشمند است که می‌تواند جهانی را از گم راهی و تاریکی‌های جهل و نادانی نجات دهد.
عقل و خرد نقشی اساسی در تحکیم خانواده دارد، زیرا بدون تعقل و تفکر انسان رستگار نمی‌شود. حتی اگر که علم هم داشته باشد، این امر به‌تنهایی نمی‌تواند در پیش رفت زندگی کافی باشد و علم مقدمه‌ای بر تعقل و تفکر است.
و شاید بدین دلیل باشد که جهل و نادانی، ریشهٔ بسیاری از بدبختی‌ها و شقاوت‌های خانواده‌ها است و عقل و خرد انسان است که مایه خوش بختی و سعادت خانواده‌ها می‌شود.
عقل انسان سبب تحکیم خانواده و سبب رشد کمالات اخلاقی و تربیتی آن‌ها می‌شود، زیرا عقل ستون هستی انسان است و این چیزی است که خود امام صادق (علیه‌السلام) فرموده‌اند: «ستون هستی انسان عقل است. عقل انسان چشمهٔ هوش، فهم و حفظ دانش و خرد و دانش زندگی او را کامل می‌کند و کلید حل مشکلات در زندگی و کار او است. وقتی عقلش به کمال می‌رسد زندگی‌اش را روشنایی می‌بخشد و تدبر و نظم بر زندگی وی حاکم می‌گردد و در این صورت می‌داند که چه‌کارهایی به نفع اوست و چه برنامه‌هایی از مطلوبیت برخوردار است. وقتی این را فهمید و شناخت، روش زندگی و شرایط بندگی خود و عالم بالا و حق را می‌شناسد و در یگانه‌پرستی خدا دل داده، به‌فرمان او مخلص‌تر گردد و چون چنین کند ازدست‌رفته‌ها را به چنگ آورد و برنامه‌های آیندهٔ خود را تنظیم کند و بداند که در چه وضعی است، برای چه در آنجاست، از کجا آمده و به کجا می‌رود.»21
تفاهم اخلاقی
پنجمین عامل از عوامل تحکیم خانواده تفاهم اخلاقی است. اگر زن‌وشوهری که باید یک‌عمر باهم به سر برند، خوش‌اخلاق باشند زندگی آن‌ها شیرین و دل‌پذیر و گرم و باصفا خواهد بود و با تفاهم اخلاقی مشکلات زندگی را حل‌وفصل خواهند کرد.
و برعکس اگر هر دو یا یکی از آن‌ها بداخلاق باشد زندگی بر هر دو نفر و اهل خانه سخت خواهد بود و چیزی نمی‌تواند تلخی آن را شیرین سازد.
اخلاق نیک یکی از بهترین عوامل تحکیم خانواده محسوب می‌شود مانند: تقوا، راست‌گویی، امانت‌داری، خوش‌اخلاقی، خوش‌زبانی، خیرخواهی، پاکیزگی، باادبی، گذشت، بردباری، وظیفه‌شناسی، نجابت، عفت، کم‌توقعی، نرم‌خویی، رعایت اقتصاد در زندگی، شجاعت و ایثار و... این قبیل صفات از مکارم اخلاق و مزایای واقعی هر انسان محسوب می‌شود.22
برعکس، صفات زشت از نقاط و ضعف انسان محسوب می‌شود، مانند بی‌تقوایی، تندخویی، پرروئی، بدزبانی، ترسویی، نفاق، پرتوقعی، بخل، کثیف بودن، ولخرجی و... این‌ها از نقاط منفی انسان محسوب می‌شوند و در همین زمینه روایات فراوانی آمده است. رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) می‌فرماید: «اذا جائکم من ترضون خلقه و دینه فزوجوه الا تفعلوه تکن فتنه فی الارض و فساد کبیر؛23 اگر کسی به‌عنوان خواستگار به نزد شما آمد که خلق و دینش را می‌پسندید با او ازدواج کنید و اگر به دستور عمل نکنید فتنه و فساد بزرگی در زمین به وجود خواهد آمد.»
و نیز در روایت دیگر می‌فرماید: «زوجها من رجل تقی فانه ان احبها اکرم‌ها و ان ابغضها لم یظلمها؛ دخترت را به ازدواج انسان متقی و پرهیزگار درآور؛ زیرا اگر دخترت را دوست داشته باشد او را اکرام و احترام می‌کند و اگر نسبت به او بغض داشته باشد به او ظلم نمی‌کند.»24
حسین بشار واسطی می‌گوید: «به امام رضا (علیه‌السلام) نوشتم، یکی از خویشاوندان از دخترم خواستگاری کرده است اما بداخلاق است امام (علیه‌السلام) فرمود: اگر بداخلاق است دختر به او نده.»25
توافق اخلاقی، ارزش فراوان دارد، به‌اندازه‌ای که گفته‌اند: «وجود توافق اخلاقی در میان زوجین آن‌قدر ارزش دارد که به خاطر آن می‌توان رنج هرگونه سختی و کم بودی را بر خود هموار کند.»26
در روایات نیز تعبیرهای جالبی وجود دارد: «پنج خصلت است که هرکسی یکی از آن‌ها را نداشته باشد همواره زندگی‌اش ناقص، خردش گسسته و دلش مشغول خواهد بود:
۱. سلامتی بدن 2. امنیت 3. گسترش در روزی 4. انیس موافق
راوی می‌گوید: «عرض کردم انیس موافق چیست؟» امام (علیه‌السلام) فرمود: «همسر صالح، فرزند صالح و دوست صالح و پنجمی که همهٔ این خصلت‌ها را در خود دارد وقار و سکینه است.»27
در روایات دیگر، به صورت‌های دیگری مطرح شده است. هر فرازی از این احادیث، دارای نکاتی است که هر کس درست بیندیشد، می‌داند که اگر هرکدام در وجود انسان نباشد، زندگی ناگواری را خواهد داشت. سلامتی، امنیت و بی‌نیازی را کسی به‌خوبی درک می‌کند که آن‌ها را از دست داده باشد.
همسر موافق نیز، یکی از بزرگ‌ترین نعمت‌های خداوند است که به‌راستی زندگی انسان با او آرامش می‌گیرد و صفا و لذت را به ارمغان می‌آورد. مهم‌تر از همه توافق اخلاقی است که در اولین روزهای انتخاب باید آن را در نظر داشت.
نتیجه‌گیری
از مجموع مطالب گذشته به دست می‌آید که قرآن کریم و روایات معصومین (علیهم‌السلام) به‌عنوان عالی‌ترین راه نمایی حیات بشر است که نقش مهم در تحکیم خانواده دارد. ما این عوامل تحکیم خانواده را به سه دسته تقسیم کردیم:
۱. عوامل درونی تحکیم خانواده؛ از آیات قرآن کریم و روایات معصومین (علیهم‌السلام) به‌خوبی استنباط می‌شود که قرآن شریف بهترین عوامل تحکیم خانواده را برای پیروانی خود بیان کرده است و ما به چند تای آن اشاره کردیم مانند آرامش روحی و روانی، ایمان و عمل صالح، عقل و هوش و تفاهم اخلاقی را مورد بررسی قرار دادیم.
۲. عوامل بیرونی تحکیم خانواده را بیان کردیم مثل فرهنگ محیط اجتماعی، اقتصادی جامعه و ارتباط با خانواده‌های پیشین که از عوامل مهم تحکیم خانواده به‌حساب می‌آید.
۳. دستهٔ سوم، اصول تحکیم خانواده است که ما دو اصل مهم آن را از دیدگاه قرآن و روایات بیان کردیم.
پی‌نوشت‌ها:
۱. آل‌عمران، آیهٔ 110.
۲. جامعه‌شناسی خانواده، ص 172.
۳. عنکبوت، ِآیهٔ 8.
۴. لقمان، آیهٔ 14.
۵. بقره، آیهٔ 83.
۶. عنکبوت، آیهٔ 8.
۷. روم، آیهٔ 21.
۸. بقره، آیهٔ 21.
۹. حر عاملی، محمد‌بن‌حسن، وسائل الشیعه، ج 14، ص 31، بیروت؛ دار احیاء التراث.
۱۰. کلینی، محمد‌بن‌یعقوب، فروع الکافی، ج 5، ص 333، بیروت: دار الاضواء، سال 1405.
۱۱. همان، ص 327.
۱۲. فرقان، آیهٔ 74.
۱۳. همان، آیه 74.
۱۴. طور، آیهٔ 21.
۱۵. قرطبی، محمد‌بن‌احمد، تفسیر قرطبی، ج 17، ص 45، بیروت: دارالکتب العلمیه، سال 1420.
۱۶. امینی، ابراهیم، انتخاب همسر، ص 102، تهران: مؤسسهٔ انتشارات امیرکبیر، سال 1378.
۱۷. نوری الطبرسی، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، ج 14، ص 193، قم: مؤسسهٔ آل البیت، 14.
۱۸. کلینی، محمد‌بن‌بعقوب، اصول کافی، ترجمهٔ آیت‌الله کمره‌ای، محل نشر، انتشارات اسوه، سال 1379.
۱۹. همان، ص 13.
۲۰. همان، ص 30.
۲۱. همان، ص 70
۲۲. انتخاب همسر، ص 106.
۲۳. وسائل الشیعه، ج 14، ص 51.
۲۴. طبرسی، حسن‌بن‌فضل، مکارم الاخلاق، ص 33، تهران، سال 1376.
۲۵. وسائل الشیعه، ج 14، ص 54.
۲۶. صداقت، محمد عارف، زمزم معارف، ش 16؛ ص 39، قم: سال 1387.
۲۷. همان. به نقل از بحارالانوار.
منابع:
قرآن کریم
۱. امینی، ابراهیم، انتخاب همسر، چاپ هشتم، تهران: موسسهٔ انتشارات امیرکبیر، سال 1378.
۲. حر عاملی، محمد‌بن‌حسن، وسائل الشیعه، بیروت دار احیائی التراث (بی‌تا).
۳. رشدپور، مجید، روش‌های تربیتی، چاپ اول، تهران: انجمن اولیاء و مربیان، جمهوری اسلامی، ایران، سال 1370.
۴. ساروخانی، باقر، جامعه‌شناسی خانواده، تهران: انتشارات سروش، سال 1379.
۵. سایت اینترنتی.
۶. سیاسی، علی‌اکبر، نشریهٔ مربوط به شخصیت، تهران: چاپ دانشگاه تهران، سال 1354.
۷. صداقت، محمد عارف، زمزم معارف، ش 16، ص 39، قم: 1378.
۸. طباطبایی، محمدحسن، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسهٔ الاعلمی للمطبوعات.
۹. طبرسی، حسن‌بن‌فضل، مکارم الاخلاق، تهران: سال 1376.
۱۰. فرجاد، محمدحسین، آسیب‌شناسی اجتماعی، تهران، بدر سال 1363.
۱۱. قرطبی، محمد‌بن‌احمد، تفسیر قرطبی، بیروت: دارالکتب العلمیه سال 1420.
۱۲. قنادی، منصور، جامعه‌شناسی مفاهیم کلیدی: تهران، آوای نور، سال 1375.
۱۳. کلینی، محمد‌بن‌یعقوب، اصول کافی، چاپ چهارم، ترجمهٔ آیت‌الله کمره‌ای، محل نشر، انتشارات اسوه، سال 1379.
۱۴. کلینی، محمد‌بن‌یعقوب، فروع الکافی، بیروت دار الاضواء، سال 1405.
۱۵. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسهٔ الوفاء، سال 1403.
۱۶. مکارم شیرازی، ناصر و همکاران، تفسیر نمونه، قم: مدرسهٔ امیرالمؤمنین، سال 1363.
۱۷. نجاریان، فرزانه، عوامل مؤثر در کارایی خانواده، دانشگاه آزاد اسلامی(پایان‌نامهٔ کارشناسی ارشد، سال 1375.
۱۸. نوری الطبرسی، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، قم: مؤسسهٔ آل البیت، سال 1407.
منبع: مجله پیام زن