خانواده مهم‌ترین و اصلی‌ترین نهاد اجتماعی است که شخصیت و هویت هر انسانی بسته به آن است و در تعیین سرنوشت انسان‌ها و جوامع نیز یکی از مهم‌ترین عوامل است ازاین‌رو اسلام هیچ نوع سهل‌انگاری و بی‌برنامگی را برای خانواده نمی‌پسندد و در مورد کوچک‌ترین مصالح و نیازهای خانواده تعیین مقررات فرموده است؛ بنابراین بدیهی است که در مسئله ریاست خانواده و موضع‌گیری دقیق و روشنی داشته باشد و به‌صراحت آن را مشخص نماید؛ نه آنکه مانند مدل‌های غربی در مورد ریاست کلی و تصمیم‌گیری‌های نهایی در خانواده، هیچ برنامه و راه خروجی نداشته باشد تا این مسئله به‌طور طبیعی خود عامل اختلاف شده و طرف «پیروز» آن را به عهده گیرد.
در شریعت اسلام با در نظر گرفتن فطرت زن و مرد، تفاوت‌ها و استعدادهایشان و سپردن زحمات سنگین و تحمیل مخارج خانواده بر مرد، امتیاز ریاست خانواده نیز به مرد داده شده و متقابلاً از زنان اطاعت و پذیرش این امر را خواستار شده است. لذا به‌صراحت می‌فرماید: «الرّجال قوّامون علی النّساء».1
با توجه به لغت‌نامه‌های عرب و تفاسیر مختلف پیرامون واژه «قوامون» از این لفظ نوعی سرپرستی به عهده گرفتن امور و مراقبت فهمیده می‌شود.2
در برخی روایات نیز امر به مدیریت و سرپرستی مردان شده است، در حدیث معروف از پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) می‌خوانیم:
«الا کلکم راع و کلکم مسئول عن رعیته ... و الرجل راع علی اهل بیته... ؛3 بدانید تمام شما راعی هستید و نسبت به رعیت خود مسئولیت دارید ... و مرد نسبت به اهل‌وعیال خود مسئول است.»
همچنین از امام صادق (علیه‌السلام) نقل شده است که فرمود:
«من سعادة الرجل أن یکون القیم علی عیاله؛4 از سعادت مرد آن است که سرپرست خانواده‌اش باشد.»
بنابراین در هر نهادی شایسته است فرد اصلح عهده‌دار مسئولیت آن گردد. دین مبین اسلام برای مسئولیت خانواده مرد را اصلح از زن می‌داند و او را مدیر خانواده قرار داده است و تأمین نفقه و برتری قوای فکری و جسمی او را دلیل این انتخاب می‌داند، حضرت آیت‌الله‌العظمی مکارم شیرازی در تفسیر آیه «الرجال قوامون علی النساء» می‌نویسد:
«البته این موقعیت به خاطر وجود خصوصیاتی در مرد است، مانند ترجیح قدرت تفکر او بر نیروی عاطفه و احساسات و دیگری داشتن بنیه و نیروی جسمی بیشتر که با اولی بیندیشد و نقشه طرح کند و با دومی از حریم خانواده خود دفاع کند. به‌علاوه تعهد او در برابر زن و فرزندان نسبت به پرداخت هزینه‌های زندگی و پرداخت مهر و تأمین زندگی آبرومندانهٔ همسر و فرزند، این حق را به او می‌دهد که وظیفهٔ سرپرستی به عهدهٔ او باشد.
البته ممکن است زنانی در جهات فوق بر شوهران خود امتیاز داشته باشند ولی قوانین به تک‌تک افراد نظر نمی‌کند بلکه نوع و کل را در نظر می‌گیرند و شکی نیست که ازنظر کلی مردان نسبت به زنان برای این کار آمادگی بیشتری دارند، اگرچه زنان نیز می‌توانند وظایفی به عهده بگیرند که اهمیت آن موردتردید نیست.»5
همچنین آیت‌الله شهید مطهری با قلم توانای خود این واقعیت را به صورتی منطقی و جالب و به‌دوراز هرگونه افراط‌وتفریط بیان می‌کند و می‌نویسد: «اگر ازدواج را به‌عنوان یک شرکت سهامی در نظر بگیریم، مرد سرمایه‌گذاری بیشتری نسبت به زن کرده است و این سرمایه‌گذاری بیشتر به او حق می‌دهد که مدیریت خانواده با او باشد. هرچند زن و مرد هر دو در سرمایه‌گذاری جسمی و روحی مانند هم و برابرند ولی مرد ازنظر مالی هم سرمایه‌گذاری کرده و سهام بیشتری دارد.»6
البته ذکر این نکته لازم است که خداوند به مرد حق سرپرستی و حاکمیت داده نه تحکم. همان‌طور که به‌واسطهٔ «قوامیت» مدیریت را به مرد داده است، به‌واسطهٔ آیاتی چون «کونوا قوامین بالقسط»7 و «عاشروهنّ بالمعروف»8 و یا «لاتضارواهنّ لتضیغوا علیهن درجه»9 و یا «قل أمر ربی بالقسط»10 آن را ضابطه‌مند کرده و در قید عدالت، برخورد نیکو، پرهیز از ظلم و ستم قرار داده است.11
بنابراین مرد جواز حاکمیت دارد نه تحکم. در حاکمیت نه‌تنها موظف است رعایت عفو را به دلیل «أن تعفوا أقرب للتقوی»12 و اصل فضل را به دلیل «لاتنسوا الفضل بینکم»13 بنماید. بلکه به رعایت و تکریم همسر و فرزندان نیز مأمور شده است. این سفارش‌ها در جهت ایجاد تعادل در حقوق و حفظ اخلاق حسنه و کرامت انسانی در خانواده است.14
بدیهی است که در قبال آنچه به مردان دستور داده شد باید به اهل خانواده نیز سفارش پذیرش و اطاعت از او بشود و الا به فرمایش حضرت امیر (علیه‌السلام) «لا رأی لمن لایطاع»15 رأی و نظر کسی که از او اطاعت نکنند، سودی ندارد.
لذا قرآن بعد از تصریح به «قوّامیت» و سرپرستی مردان می‌فرماید: «فالصالحات قانتات ...»16 پس زنان شایسته و صالح در مورد انجام وظایفشان نسبت به شوهر خاضع و فرمان‌بردارند ... .
«متانت» یعنی خاضع و مطیع، یعنی در مقابل شوهران خود خاضع هستند و تمرد امر او را نمی‌کنند. البته ذکر این نکته نیز لازم است که خضوع و اطاعت زن از مرد به معنای سلب اختیار کامل از زن نیست بلکه اسلام می‌خواهد بگوید که مدیریت کل خانواده با مرد است یعنی آنجایی که بین زن و مرد اختلاف‌نظر و سلیقه وجود دارد، حق تصمیم‌گیری نهایی با مرد است و راه دیگری هم جز این نیست زیرا یا زن باید تصمیم‌گیرنده نهایی باشد و یا مرد و نمی‌توانیم حق را به هیچ‌کدام ندهیم و خانواده را به حال خود رها کنیم و نیز شایسته نیست زن و شوهر برای هر اختلاف‌نظری راهی دادگاه شوند و نظر قضات را کسب کنند.17 تنها راه صحیح و منطقی پذیرش حق مسئولیت و سرپرستی مرد است بر خانواده.
به‌عبارت‌دیگر خانواده به مدیرکل و تصمیم‌گیرنده نهایی نیازمند است والا زن در مسائل داخلی خانواده حق اظهارنظر و مدیریت دارد؛ و لذا خداوند به فرزندان دستور داده است که از مادران خود اطاعت کنند و از آزار آن‌ها بپرهیزند.
نیاز خانواده به مدیریت مرد:
تردیدی نیست که احکام الهی، همه در جهت مصالح و نیازهای آدمی صادر شده و با فطرت انسان‌ها سازگارند. لذا قانون مدیریت نیز از این اصل مستثنا نیست و حکمت و مصلحت آن نزد صاحبان خرد و نکته‌بینان پوشیده نیست.
عمق نیاز به مدیریت مرد را باید در خانواده‌هایی که در اثر بی‌کفایتی و عدم مسئولیت‌پذیری مرد، یا سلطه گری در جوامعی که از فرهنگ درست اسلامی برخوردار نیستند همین مسئله یکی از دلایل مشکلات فراوان آن‌ها مانند طلاق‌های بی‌رویه، بی‌عفتی و ... گشته است؛ و استبداد زن متلاشی‌شده، جستجو کرد.
از پای درآمدن مادر و مبتلا شدن او به بیماری‌های روحی و عصبی، به فساد کشیده شدن فرزندان یا لااقل سرپیچی ایشان از والدین و عدم پاسخگویی به آن‌ها و انزوای پدر ازجمله مشکلات این‌گونه خانواده‌هاست.
آنچه در این دسته از خانواده‌ها اتفاق می‌افتد این است که چون مسئولیت مرد نیز به دوش زن افتاده است، فرزندان به‌ناچار به سمت رابطه یک‌طرفه با مادر سوق داده می‌شوند. به‌مرور پدر شخصی تسلیم شده و رها از دغدغه‌های خانواده گشته و به گرفتاری‌های مادر افزوده می‌شود و این‌چنین وضعی دلیل بروز رفتارهای نابهنجار از سوی فرزندان خواهد شد. «به‌عبارت‌دیگر خاستگاه و ریشه مشکلات را باید در وابستگی یک‌طرفه و بیش‌ازحد فرزندان به مادر و دوری آن‌ها از پدر جستجو کرد.»18 و در این میان فرقی نمی‌کند که علت مادرسالاری استبداد و خودرأیی زن باشد یا ناشایستگی مرد.
در هر دو صورت رابطه پدر و فرزندی تضعیف می‌شود و دیگر نیرویی قدرتمند جهت حمایت از خانواده و کنترل فرزندان وجود ندارد. آنگاه مادر مجبور می‌شود برای آنکه این خلأ را پر کند، از خود قاطعیت و اقتدار پدرانه نشان دهد تا جلوی کج‌روی و سوء رفتارهای فرزندان را بگیرد. همین امر ممکن است باعث ایجاد مشکل در روابط عاطفی بین مادر و فرزندان شود. ضمن آنکه قاطعیت و اقتدار او مانند قاطعیت و اقتدار مردان کارساز نیست.
برخی روانشناسان معتقدند: اگر پدر نقش قوی و فعال در مدیریت خانواده نداشته باشد و از اداره خانواده برکنار باشد، پسرش فاقد روحیه مردانه و قوی خواهد شد و این امر در رفتار اجتماعی او اثرات بدی باقی می‌گذارد. چنین افرادی معمولاً از استقلال، قدرت و مدیریت کافی برخوردار نیستند. همچنین اگر مادر در خانواده نقش چیره و مسلط را ایفاء کند، دختر الگویی صحیح و مناسب که بتواند نقش ویژه او را بیاموزد نخواهد داشت.19
این فقط پاره‌ای از خطراتی است که این‌گونه خانواده‌ها را تهدید می‌کند. برخی روانشناسان مشکلات بسیار بزرگی چون هیستری، می‌خوارگی، عدم توانایی ابراز وجود، ناتوانی در سازش با زندگی و افسردگی را نتیجهٔ وابستگی یک‌طرفه به مادر و تضعیف پدر در خانواده می‌دانند.20 همچنین ثابت شده است که خیره‌سری و خودرأیی بسیاری از نوجوانان، ناشی از ضعف مدیریت در محیط خانواده است.21
همهٔ این مشکلات و صدها نکتهٔ ناگفتهٔ دیگر شاهد این حقیقت‌اند که فطرت و طبیعت فرزندان خواهان مدیریت و نظارت پدر است. «رویهٔ پدر و مادر نسبت به فرزند با نیازهای فطری او مطابقت دارد، او هم نیاز به عشق بی‌قیدوشرط مادر دارد و هم به عشق پدر و حکمروایی او.»22
پی‌نوشت‌ها:
1- نساء، آیه 34.
2- مهریزی، مهدی؛ شخصیت و حقوق زن در اسلام، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران 1382: غیرمستقیم؛ ص 232.
3- النوری الطبرسی، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، مؤسسه آل البیت، بیروت 1407؛ ج 14، ص 268.
4- حرّ عاملی؛ همان، ج 51، ص 251.
5- مکارم شیرازی، ناصر؛ تفسیر نمونه؛ قدس: قم 1372، ج 3، ص 412.
6- میرخانی، عزت السادات، رویکردی نوین در روابط خانواده نشر سفیر صبح، تهران، 1379، غیرمستقیم ص 161.
7- نساء، 135.
8- همان، 19.
9- طلاق، 6.
10-اعراف، 29.
11-میرخانی، همان، غیرمستقیم، ص 78.
12-بقره، 237.
13-همان.
14-همان، ص 79.
15-نهج‌البلاغه، خطبه 27/3، ص 77.
16-نساء، 34.
17-رویکردی نوین، اقتباس، ص 145.
18-فروم اریک، هنر عشق ورزیدن، پوری سلطانی، نشر مروارید، تهران 1346، اقتباس ص 42.
19-سادات، محمدعلی، رفتار والدین با فرزندان، نشر انجمن اولیاء و مربیان، تهران 72، غیرمستقیم، ص 83.
20-فروم اریک، همان، غیرمستقیم، ص 44.
21-سادات، همان، ص 55.
22-فروم، همان، غیرمستقیم، ص 42.
منبع: مجله پیام زن