زیر سایبان محبت
یکی از موضوعات بسیار مهمی که در قرآن مطرح است و خداوند به آن بسیار بها می‌دهد، خانواده است؛ و یک سؤال این است که آیا ما خانواده موفقی داریم معیار و ویژگی خانواده موفق چیست خانواده مهم‌ترین خشت بنای اجتماع است و اگر خانواده سالم، متعالی و استوار باشد می‌توان به داشتن جامعه‌ای سالم، متعالی و استوار امیدوار بود. خانواده رکن طبیعی و اساس اجتماع و واحد بنیادی جامعه اسلامی است و در حفظ و گسترش قدرت ملی نقش مؤثری ایفا می‌کند. بین قدرت ملی و خانواده رابطه‌ای وثیق وجود دارد و سستی و تباهی خانواده، انحطاط ملت را به دنبال می‌آورد. در این مقاله سعی شده است تا با الهام از آیات الهی و روایات معصومین (علیهم‌السلام) فلسفه تشکیل خانواده، ویژگی‌ها و کارکردهای خانواده موفق را معرفی کنیم.
چیستی خانواده
از بدو خلقت و آغاز پیدایش انسان بر روی کره خاکی، همواره زنان و مردان با تشکیل کانونی به نام خانواده، عمری را در کنار یکدیگر گذرانیده و فرزندانی در دامان پرمهر خویش پرورانده و از این جهان رخت بربسته‌اند. خانواده یک واحد اجتماعی است که هدف از آن در نگاه قرآن، تأمین سلامت روانی برای سه دسته است: زن و شوهر، پدر و مادر و فرزندان. همچنین هدف، ایجاد آمادگی برای برخورد و رویارویی با پدیده‌های اجتماعی است. در قرآن می‌خوانیم:
«والذین یقولون ربّنا هب لنا من ازواجنا قرّه اعین و اجعلنا للمتقین إماماً؛ و کسانی که می‌گویند: خدای ما، ما را از همسرانمان نور چشمان ببخش و ما را رهبر پرهیزکاران گردان.» (۱) این آیه بر اهمیت خانواده و پیش‌آهنگی آن در تشکیل جامعه نمونه انسانی اشاره دارد، همچنان که پیوندهای سالم و درخشان خانوادگی را ایدئال پرهیزکاران معرفی می‌کند. کوشش مصلحان جامعه- مخصوصاً پیامبران الهی- این بوده است که نظام خانواده، یک نظام مستحکم و پایدار باقی بماند و هیچ عاملی نتواند این کانون سعادت و اجتماع کوچک را متلاشی کند. (۲)
دنیای امروز که دنیایی مضطرب و پریشان است، علی‌رغم پیشرفت‌های حیرت‌انگیز در علم و صنعت، در مسئله خانواده با مشکلات بزرگی روبه‌رو است به‌نحوی‌که در حال فروپاشی و از دست دادن بسیاری از کارایی‌های خود می‌باشد.
فلسفه تشکیل خانواده
چرا اسلام به تشکیل خانواده بها می‌دهد کلید گشایش این سؤال در قرآن است. طبق آیات الهی، انسان‌ها طوری آفریده شده‌اند که جفت‌خواهی به سرشت و آفرینش آن‌ها برمی‌گردد. خداوند در سوره نبأ آیه ۸ چنین می‌فرماید: «و خلقناکم ازواجا؛ ما شما را جفت‌جفت آفریدیم.» بنابراین زن و مرد کامل‌کننده یکدیگرند و باوجود هر یک، دیگری به کمال رسیده و در کنار هم به آرامش می‌رسند. در سوره روم آیه ۲۱ می‌فرماید: «و از نشانه‌های او این‌که از [نوع] خودتان همسرانی برای شما آفرید تا بدان‌ها آرام گیرید و میانتان دوستی و رحمت نهاد. آری، در این [نعمت] برای مردمی که می‌اندیشند قطعاً نشانه‌هایی است.» (۳)
از دیدگاه قرآن اصولاً خلقت موجودات و ازجمله انسان‌ها به‌صورت زوج است که به‌حسب فطرت در پی یافتن مکمل و نیمه دیگر خود می‌باشند تا به آرامش، کمال و مودتی که خداوند وعده داده است برسند و خاصه در وجود انسان زمینه‌ای از مودت و رحمت وجود دارد که تجلی‌گاه آن فقط محیط خانواده است. (۴)
اما آن سکونی که قرآن وعده‌اش را می‌دهد تنها در نهاد مقدس خانواده است که نمایان می‌شود و تجلی می‌یابد. اینجاست که انسان با الهام از قرآن پی می‌برد که خانواده تنها محیطی برای ارضای نیازها و توالد و تناسل نیست بلکه نهادی است که اهداف والاتر و بالاتری را در برنامه جامع خود دارد.
انسان موجودی اجتماعی است و نیاز به تعاون و معاضدت دارد، چنانکه برای تحقق بخشیدن به فرایند رشد و تکامل خویش به ارتباط با دیگران نیازمند است. در محیط خانواده این برنامه به‌صورت بسیار مطلوبی اجرا می‌شود و گاهی عواطف خانوادگی آن‌چنان قدرت پیدا می‌کنند که اعضای خانواده در قبال یکدیگر احساس مالکیت شخصی نمی‌کنند.
در بسیاری از خانواده‌ها عموماً و در خانواده‌های موفق اسلامی خصوصاً، این برنامه‌ها به‌طور کامل جریان دارد. پدران و مادران و فرزندان نسبت به یکدیگر فداکاری می‌کنند و همگی مانند یک روح‌اند در چند بدن و مظهر وحدت‌اند نه کثرت.
در یک خانواده موفق قرآنی درواقع پدر و مادر هسته مرکزی و کانون خانواده هستند که در رأس هرم قرار دارند و فرزندان در گرد این کانون می‌باشند. البته باید خاطرنشان کرد که خانواده در نگاه قرآن نه مردسالار است، نه زن‌سالار و نه فرزند سالار؛ بلکه جایگاه مودت، رحمت و تفاهم سالاری است. در این محیط سالم، درستی، صداقت، عدالت و سعادت آموزش داده می‌شود و خلأ روحی هر یک توسط دیگری پر می‌شود و به وحدت رسیدن و فنا در یکدیگر را می‌آموزند و این همان چیزی است که هماهنگ با خلقت و آفرینش زن و مرد است. (۵)
معیار خانواده موفق از منظر قرآن
خانواده موفق یعنی تپیدن یک قلب در سینه همه اعضای آن، یعنی روحی مشترک در چندین کالبد که باعث می‌شود همگام و همراه یکدیگر به سمت کمال ره بپیمایند. در این خانواده، وحدت، هماهنگی و انسجام اهمیت بسیار دارد، تفرقه جایی ندارد و کارها با شور و مشورت سرانجام می‌گیرند. (۶) برای داشتن یک کانون گرم و موفق باید قدم اول را درست برداریم و آن انتخاب همسر با ملاک‌های اسلامی است که مهم‌ترین آن‌ها، ایمان و باورهای صحیح، حسن خلق، تقوا و سلامت جسمی و روانی است. در این صورت است که می‌توان به داشتن خانواده‌ای موفق امیدوار بود.
معیار قرآنی خانواده‌های موفق در آیه ۲۱ سوره روم ذکر شده است که می‌فرماید: «و من آیاته ان خلق لکم من انفسکم ازواجا لتسکنوا إلیها و جعل بینکم مّودّة و رحمة إن فی ذلک لایات لقوم یتفکرون.»
از همین آیه ابن‌سینا سود جسته و اساس توفیق هر خانواده را بر چهار رکن «آرامش و سکون، عشق، رحمت و اخلاق» می‌داند. ازاین‌رو خانواده‌هایی که سنگ زیربنای زندگی خود را بر پایه ارکان یادشده بگذارند موفق محسوب می‌شوند. (۷) از دیگر ویژگی‌های خانواده موفق می‌توان به این نکات نیز اشاره کرد: خانواده‌ای که از عواطف و اخلاق و دیانت اشباع‌شده و بستری گردیده باشد برای رشد معنوی اعضای آن، زمینه‌ای برای بروز پاکی و عدالت هم در بین اعضای خود و هم در سطح اجتماع خواهد شد. (۸)
در خانواده موفق زن و مرد تعهداتی را که نسبت به یکدیگر و مسئولیتی که در قبال فرزندان دارند، همواره در نظر می‌گیرند به همین دلیل آن‌ها در تربیت فرزندان سالم و صالح حداکثر تلاش را می‌نمایند و با هرگونه امکاناتی سازگار می‌باشند. به‌این‌ترتیب، نه‌تنها در کشمکش زمان مأیوس نمی‌شوند، بلکه گام دیگر را امیدوارتر برمی‌دارند. یک خانواده خوشبخت برای کسب موفقیت، در جهت پرورش مهارت‌های ارتباطی خود قدم برمی‌دارد و در راستای تحکیم ساختار خانواده، آن‌ها را به کار می‌برد. فراگیری روابط مناسب در آغاز، کار دشواری به نظر می‌رسد اما گذشتن از هر یک از مراحل آموزشی، به‌صورت عادت درخواهد آمد. در خانواده ایدئال با ویژگی‌هایی روبه‌رو می‌شویم که همه حکایت از یکی شدن آرزوها، خواسته‌ها و حتی رؤیاهای زوجین دارد. بر تحکیم روابط بین یکدیگر تأکید می‌ورزند و برای حفظ آن از نفوذ و مداخله نگرش‌های مخرب و زیان‌آور دوری می‌کنند. تدابیری که برای اداره خانواده در پیش گرفته می‌شود، نیازها و منافع همه اعضای خانواده را در بردارد و تصمیم‌گیری‌ها به‌گونه‌ای است که به نیاز همه اعضا توجه می‌شود. در این خانواده‌ها عشق و صمیمیت تقویت می‌شود و هریک از زوجین تلاش خود را به کار می‌گیرد تا روابط محبت‌آمیز خود را با همسرش تداوم بخشیده و کانون خانوادگی خود را گرم نگه دارد.
یک زوج موفق، علاوه بر این‌که می‌توانند احساسات و عواطف خود را بیان کنند می‌توانند هنگام بروز موارد تنش‌زا، بر رفتارهای خود تسلط داشته و با شیوه‌ای صحیح اختلاف‌ها را برطرف و تضادها را حل کنند و آرامش را به خانه بازگردانده و محیطی مناسب برای پرورش و تکامل یکدیگر و فرزندان خود فراهم سازند. (۹)
انعطاف‌پذیری، گذشت و قدردانی از زحمات یکدیگر، از دیگر مشخصه‌های بارز این خانواده‌هاست. به‌طورکلی معیارهای قوام و پایداری یک زندگی و به‌تبع آن، توفیق در زندگی مشترک را می‌توان در شش اصل خلاصه کرد: نخست اصل «تفاوت میان زن و مرد»، چراکه اطلاع از کم و کیف این تفاوت‌ها راهگشای زندگی است و خوشبختی تمام اعضای این کانون مقدس را تأمین می‌کند. در پرتو همین دریافت، احترام به آن‌ها که پدیدآورنده اصل دوم است دیده می‌شود و اصل یادشده «تعاون در خانواده» می‌باشد، بخصوص آن‌که در پی خود «گذشت و ایثار» که اصل سوم است، نیز وجود داشته باشد.
همچنین در مثلث مذکور «تفاوت، تعاون و گذشت» نقش اساسی در «تفاهم» به‌عنوان اصل چهارم و اساسی بین اعضای این جامعه کوچک و ایجاد «توازن» (اصل پنجم) در زندگی خانوادگی دارد. ازاین‌رو، هر خانواده با گذر از این مراحل است که درمی‌یابد «تبادل اندیشه» به‌عنوان اصل ششم در توفیق خانواده چه تأثیر عظیمی در بهبود روابط خانوادگی دارد. (۱۰)
در یک خانواده مطلوب و موفق اسلامی سلسله‌مراتب به‌خوبی رعایت می‌شود؛ پدر و مادر اقتدار ویژه‌ای دارند و فرزندان در نوجوانی و حتی میان‌سالی احترام خاصی برای والدین قائل‌اند. بین زن و شوهر نیز احترام و اقتدار شوهر پذیرفته‌شده و زن در مواردی می‌پذیرد که مرد تصمیم نهایی را بر عهده داشته باشد. در منظومه زن‌وشوهری، وظایف به‌خوبی انجام می‌شود و مودت و رحمت بین زن و شوهر برقرار و نیازهای عاطفی دو طرف موردتوجه است. والدین با شور و شوق به وظایف خود عمل می‌کنند و بر ارزش وظایف خود آگاه‌اند.
در یک خانواده موفق حدود حجاب، روابط با نامحرمان و حدود در داخل خانه رعایت می‌شود. البته همه قیود باید بر اساس منطق و متعادل باشد و هرگونه افراط در اجرای حدود از سوی مرد در خانواده نه‌تنها به تعادل روحی و روانی اعضای خانواده کمک نمی‌کند، بلکه آسیب‌های جدی به آنان وارد می‌سازد و موجب رفتار نابهنجار و عدم سلامت روانی آن‌ها می‌شود. (۱۱)
در خانواده قرآنی التزام به تقوا و اجتناب از گناهانی مانند موسیقی و آوازخوانی حرام، شراب‌خواری، غیبت و تهمت و رذایل اخلاقی مانند تکبر و حسد، موردتوافق همه اعضا می‌باشد. البته ممکن است لغزش‌هایی صورت گیرد، ولی بنای افراد بر رعایت تقوا است. حقوق افراد موردتوجه و اصل بر عدالت است. به روابط با خویشاوندان، به‌ویژه والدین زن و شوهر، توجه می‌شود و تعامل و حمایت اجتماعی بین خویشاوندان ارزش به شمار می‌رود. خانواده موفق ازنظر اسلام از هر مشکل و اختلافی مصون نیست، ولی در اختلاف‌ها حریم‌ها شکسته نمی‌شود و افراد پس از فرونشستن هیجانات، به دنبال حل مشکل و حتی اصلاح و جبران ضعف‌ها و رفتارهای نامناسب خود هستند. افزون بر این، باورهای دینی پایدار، عدالت محوری و مدارا سه مفهوم مرکزی خانواده مطلوب و موفق از دیدگاه اسلام است. (۱۲)
سیره خانوادگی ائمه (علیهم‌السلام) نمونه کامل یک خانواده موفق و مطلوب اسلامی است. در این خانواده‌ها رابطه عاطفی بسیار عمیق است به‌گونه‌ای که حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) عشق و محبت خود را نسبت به حضرت علی (علیه‌السلام) در سخن با سلمان ابراز می‌دارد. (۱۳)
امامان معصوم (علیهم‌السلام) برای همسران خود شخصیت و اعتبار قائل بودند. (۱۴) در امور اقتصادی، استقلال نظر آن‌ها را ارج می‌نهادند. (۱۵) در امور معنوی از آن‌ها کمک می‌گرفتند. (۱۶) در برخورد با فرزندانشان محبت، احترام، بازی با آنان، پذیرش آنان، آزادی و درعین‌حال نظارت بر آنان، رعایت اعتدال بین آن‌ها، دوری از تنبیه و سرزنش و به‌طورکلی نرمی و مدارا با آنان را اصل قرارمی دادند. (۱۷ و ۱۸) و نیز باید گفت خانواده موفق خانواده‌ای است که در همه جوانب مثبت و موفقیت‌آمیز، از رشدی متعادل و هماهنگ برخوردار باشد و از افراط‌وتفریط خودداری کند.
کلام آخر
برای داشتن خانواده‌ای موفق، باید فصل اول را درست آغاز کرد با انتخاب همسری شایسته و واجد معیارهای قرآنی، آنچه در فصلی اتفاق می‌افتد بر فصل بعدی اثر می‌گذارد. باید تلاش کنیم فصل‌های اولیه را بسازیم تا فصل‌های بعدی تقویت شوند.
داشتن خانواده‌ای گرم و صمیمی و پر از موفقیت آرزوی همه ماست. باید با تقویت ایمان و احترام به اصل تفاوت، بین زن و مرد، با ایثار و گذشت تعاون را در خانواده اجرایی کنیم تا به تفاهم و توازن که خمیرمایه موفقیت است برسیم و با تبادل اندیشه و شور و مشورت در حفظ آن بکوشیم تا همواره طعم موفقیت را بچشیم.
منبع: سایت معارف قرآن