بنی‌آدم اعضای یکدیگرند
همدلی، مهارتی است که گام اول آن، داشتن نگرش مثبت به این مسئله است. فرهنگ وارداتی غرب، انسان‌ها را به فاصله گرفتن از یکدیگر و بی‌اعتنایی فرامی‌خواند. این در حالی است که آموزه‌های دینی بر هم‌بستگی اجتماعی و همدلی با یکدیگر برای کاستن از مشکلات تشویق می‌کند. امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرماید: «إنّما المؤمنونَ إخْوَةٌ بنو أبٍ و اُمٍّ، و إذا ضَرَبَ علی رَجُلٍ مِنهُم عِرْقٌ سَهِرَ لَه الآخَرونَ؛ مؤمنان، برادران یکدیگر و فرزندان یک پدر و مادرند و اگر رگی از یکی از آنان [به ناراحتی] بجنبد، دیگران به خاطر او شب را نمی‌خوابند». (کلینی، 1401: ج 2: ح 1: 165)
داشتن چنین نگاه نابی، در جامعه اسلامی، قدرتی بی‌نظیر می‌سازد که هیچ‌کس در آن احساس تنهایی نمی‌کند.
تست رفاقت
دوستی‌ها به همان اندازه که می‌تواند سودمند باشد، به همان نسبت، چنانچه درست انتخاب نشده باشد، می‌تواند سبب سوءاستفاده‌ها و سرگردانی‌های پس‌ازآن شود. معیارهای گزینش دوست متفاوت است. امام صادق (علیه‌السلام)، دو معیار پایدار را که نشانه رشد یافتگی و شکل‌گیری هویت واقعی در شخصیت افراد است، معرفی می‌کند. اگر فردی به چنین خصوصیاتی آراسته باشد، می‌توان در تداوم دوستی به او اعتماد کرد، وگرنه وی می‌تواند فرد دردسرسازی باشد. حضرت دراین‌باره می‌فرماید: «اختبِرُوا إخْوانَکم بخَصلَتَینِ؛ فإنْ کانَتا فیهِم و إلاّ فاعْزُبْ ثمّ اعزُبْ ثمّ اعزُبْ: محافظةٌ علَی الصّلواتِ فی مَواقِیتِها، و البِرُّ بالإخْوانِ فی العُسْر و الیسرِ؛ برادران خود را به دو خصلت بیازمایید. اگر آن دو خصلت را داشتند، با آن‌ها دوستی کنید، وگرنه از ایشان دوری کن، دوری کن، دوری کن. پایبندی به خواندن نماز در وقت خود و نیکی کردن به برادران در سختی و آسایش». (همان، ح 7: 672)
سلامت منهای اذیت
اذیت کردن دیگران و حتی موجودات یکی از نشانه‌های شخصیت ناسالم است. افرادی که از اختلال‌های شخصیتی رنج می‌برند، معمولاً دیگرآزاری از ویژگی‌های مهمی است که در آن‌ها به‌وفور یافت می‌شود. در مقابل، انسان‌های سالم از هر نوع اذیتی نسبت به خود و دیگران، دوری می‌جویند. نمونه برجسته آن در انس با طبیعت و زندگی مسالمت‌آمیز با مظاهر آفرینش الهی است. امام صادق (علیه‌السلام)، چنین افرادی را ابرار می‌نامد و می‌فرماید: «فاز و اللهِ الأبرارُ، أتدری مَن هُم؟ هُمُ الّذینَ لا یؤذُونَ الذَّرّ؛ به خدا سوگند که نیکان رستگارند. آیا می‌دانید آن‌ها چه کسانی هستند؟ کسانی که آزارشان به مورچه‌ای نمی‌رسد». (قمی، 1411: ج 2: 146)
برنامه داشته باشید
چنانچه هرکدام از نیازهای شبانه‌روزی ما از محور و میانه‌روی خارج شود، ما را دچار بیماری‌های روانی و عصبی می‌کند. برای مثال، بدخوابی و پرخوابی، هر دو می‌توانند فرد را دچار نگرانی‌های جسمی و روحی کند. این در حالی است که خواب به‌موقع و به‌اندازه، افراد را سرزنده و برای فعالیت‌های روزمره آماده می‌کند. در سفارش‌هایی از امام ششم (علیه‌السلام) این مسائل به‌خوبی تبیین شده‌اند. حضرت در روایتی می‌فرماید: «إنَّ الله یبْغِضُ کثْرَةَ النَّومِ و کثْرَةَ الفراغِ؛ خداوند از پرخوابی و بی‌کاری زیاد نفرت دارد». (مجلسی، 1403: ج 76: ح 10: 180)
خواب و فراغت، هر دو آرامش آفرین و ضروری است، اما زمانی که بیش‌ازاندازه باشد، فرد را از سلامت زیستی و روانی دور می‌کند.
خواب روز، نکته دیگری است که امروزه در روان‌شناسی سلامت به آن توجه شده است. ازنظر علمی، خواب روز دو واحد انرژی از مغز دریافت و یک واحد انرژی به آن برمی‌گرداند. ازاین‌رو، کسالت ناشی از خواب روز، به‌ویژه اگر طولانی باشد، بیشتر از احساس آرامش آن است. این نکته دقیق در بیان امام صادق (علیه‌السلام) به‌خوبی دیده می‌شود: «ثلاثٌ فیهِنَّ المَقْتُ مِن الله عزوجل: نَومٌ مِن غیرِ سَهَرٍ، و ضِحک مِن غیرِ عجَبٍ، و أکلٌ علَی الشِّبَعِ؛ سه چیز است که خداوند آن‌ها را دشمن می‌دارد: خوابیدن در روز، بدون شب‌زنده‌داری، خنده بی‌دلیل و غذا خوردن از روی سیری». (شیخ صدوق، 1414: ح 25: 89)
احترام سنتی
برای آموزش احترام به فرزندان خود، می‌توانیم از روش‌های گوناگونی بهره بگیریم. آنچه بر آن توافق داریم، ضرورت یاددهی این مهارت به فرزندان است. امام صادق (علیه‌السلام)، راه کوتاه‌تری را برای این امر پیشنهاد می‌کند که مایه تقرب ما به خداوند و اجرای دستورهای اوست و سبب آموزش غیرمستقیم به فرزندان درزمینهٔ احترام به بزرگ‌ترها می‌شود. پیشنهاد حضرت دراین‌باره چنین است: «بِرُّوا آباءکم یبِرَّکم أبناؤکم؛ به پدران خود نیکی کنید تا فرزندانتان به شما نیکی کنند». (ابن‌شعبه حرانی، 1404: 359)
ولخرجی نکن!
مدیریت دارایی، موضوع مهمی است. فردی که از سویی درآمد و از سویی دیگر هزینه بالایی دارد، در رسیدن به اهداف بزرگ می‌ماند. نگاه دین، قناعت و صرفه‌جویی در مصرف است، درعین‌حال که ما را به تلاش برای به دست آوردن روزی حلال و سفارش می‌کند. ابوبصیر در مشاوره‌ای تفسیری از امام صادق (علیه‌السلام) درباره آیه «و لا تُبذّر تَبذیرا؛ ولخرجی نکن پرسید.» امام به ایشان فرمود: «بَذْلُ الرّجُل مالَهُ و یقعُدُ لیسَ لَهُ مالٌ، قالَ: فیکونُ تَبذیرٌ فی حلالٍ؟ قالَ: نَعَم؛ اینکه انسان اموال خود را آن‌قدر بذل و بخشش کند که خود تهی‌دست ماند. گفتم: پس در مال حلال نیز ولخرجی و تبذیر است؟ فرمود: آری». (عیاشی، 1380: ج 2: ح 54: 288)
بخشش مادی با وجود مزایایی که دارد، آنگاه‌که از حد خود تجاوز کند، دیگر رفتاری پسندیده به شمار نمی‌آید. مؤمن واقعی، دخل‌وخرج را به‌گونه‌ای تنظیم می‌کند که به دردسر نیفتد و حتی بتواند برای دیگران نیز سودمند باشد. این سخن امام را با چنین نگاهی می‌خوانیم: «المؤمنُ حَسَنُ المَعونةِ، خفیفُ المَؤونةِ، جَیدُ التّدبیرِ لِمَعیشتِهِ، لا یلْسَعُ مِن جُحْرٍ مرّتینِ؛ مؤمن، یاوری خوب و کم‌خرج و کم زحمت است. زندگی‌اش را خوب اداره می‌کند و از یک سوراخ دو بار گزیده نمی‌شود». (کلینی، 1401: ج 2: ح 38: 241)
فرد باایمان ازنظر ذهنی و کنش، فردی توانمند است و در همه نقش‌های فردی، خانوادگی و اجتماعی می‌تواند رفتار مدبرانه‌ای داشته باشد و از تجربه‌های پیشین خود نیز برای درامان ماندن از خطا بهره ببرد.
آرامش ایمانی
ایمان، انسان را از بن‌بست‌های روحی می‌رهاند و او را از احساس تنهایی و ترس و نگرانی، دور می‌سازد. امام صادق (علیه‌السلام) دراین‌باره می‌فرماید: «ما مِن مؤمنٍ إلاّ و قد جَعلَ الله لَهُ مِن إیمانِهِ اُنْسا یسکنُ إلیهِ، حتّی لو کانَ علی قُلّةِ جَبلٍ لَم یسْتَوحِشْ؛ هیچ مؤمنی نیست، مگر آنکه خداوند از ایمان او انیس و دلارامی برای او قرار می‌دهد، چنان‌که اگر بر قله‌ای باشد، احساس تنهایی نکند». (مجلسی، 1403: ج 70: ح 14: 111)
رفتار با کودک
کودکان در زمان حال و برای امروز زندگی می‌کنند. در دنیای کودک، فردا معنایی ندارد. با توجه به این فضای روان‌شناختی، یکی از مسائلی که برای کودکان امنیت روانی ایجاد می‌کند، اطمینان به تحقق وعده‌های والدین است. چنانچه کودکی از عملی شدن وعده پدر و مادر مطمئن باشد، با آرامش بیشتری دوره تحمل برای رسیدن به خواسته خود را سپری و والدین را نیز افرادی کارآمد و توانا، تصور می‌کند. چنین تصوری، در شکل‌گیری مفهوم ایمان نیز نقش دارد. بر اساس یافته‌های روان شناسان، اولین برداشت از مفهوم خداوند در زندگی کودکان و از ارتباط آنان با والدینشان شکل می‌گیرد. چنانچه والدین، اهل وفای به عهد و مراقبان مهربانی باشند، چنین خصوصیاتی درباره خداوند نیز در ذهن کودک نقش می‌بندد. در آموزه‌های دینی، به این نکته اشاره و گفته شده است که کودکان، شما را روزی دهنده خود می‌دانند. اگر والدین درزمینهٔ روزی‌رسانی به کودکان موفق عمل کنند، می‌توانند مفهوم رازق بودن خداوند را بهتر به آن‌ها بفهمانند. در جمله‌ای از امام صادق (علیه‌السلام) به زیبایی این قانون تشریح شده است: «إِذَا وَعَدْتُمُ الصِّبْیانَ فَفُوا لَهُمْ فَإِنَّهُمْ یرَوْنَ أَنَّکمُ الَّذِینَ تَرْزُقُونَهُمْ؛ إِنَّ الله عزوجل لَیسَ یغْضَبُ لِشَی ءٍ کغَضَبِهِ لِلنِّسَاءِ وَ الصِّبْیانِ؛ هنگامی‌که به کودکان وعده دادید، به آن عمل کنید که آن‌ها شما را روزی‌رسان خود می‌دانند [و آن‌ها را با بدقولی آزار ندهید که] خداوند نسبت به چیزی همانند ناراحت کردن بانوان و کودکان، خشمگین نمی‌شود». (کلینی، 1401: ج 6: 50)
منابع
1. ابن‌بابویه قمی، محمدبن‌علی (شیخ صدوق). 1414 ه. ق. الخصال. قم: مؤسسه نشر اسلامی.
2. حرانی، حسن‌بن‌علی (ابن‌شعبه). 1404 ه. ق. تحف العقول. تحقیق: علی‌اکبر الغفاری. قم: مؤسسه نشر اسلامی.
3. سلمی سمرقندی، محمدبن‌مسعود (عیاشی). 1380 ه. ق، تفسیر العیاشی. تهران: مکتبة علمیه.
4. قمی، علی‌بن‌ابراهیم. 1411. تفسیر القمی. نجف: مطبعة النجف الاشرف.
5. کلینی، محمدبن‌یعقوب. 1401. الکافی. بیروت: دارصعب و دارالتعارف.
6. مجلسی، محمدبن‌باقربن‌محمدتقی. 1403. بحارالانوار. بیروت: مؤسسه الوفاء.
7. محمدی ری‌شهری، محمد. 1377. میزان الحکمه. قم: دارالحدیث.
منبع: مجله اشارات