شخصیت، بحثی عمده از دانش روان‌شناسی است که هدف نهایی هر انسان و روی دادی انحصاری است. روان‌شناسی شخصیت، اهمیت خاصی برای فرد و تفاوت‌های او قائل است؛ اگرچه شباهت‌های رفتاری و شخصیت‌های مشابه در افراد را باور دارد، بیش‌تر به تفاوت‌های افراد توجه دارد: چرا عده‌ای موفق و بعضی ناموفق‌اند؟ چرا برداشت‌های افراد از امور متفاوت است؟ چرا عده‌ای به بیماری روانی دچار می‌شوند درحالی‌که دیگران در همان شرایط، سالم می‌مانند؟ چرا و چگونه بعضی از افراد تغییر می‌کنند یا در برابر تغییر مقاوم‌اند؟
در طول ایام، تیپ‌های شخصیتیِ متفاوتی شکل گرفته‌اند؛ برای مثال، تیپ‌های شخصیتی یونان باستان، بر اساس چهار مزاج دموی، سوداوی، صفراوی و بلغمی گروه‌بندی شده بودند؛ یا تیپ‌شناسی چینی که افراد را بر اساس پنج عنصر تقسیم‌بندی کرده‌اند. کتاب‌های طالع بینی نیز، درواقع بیان‌کنندهٔ ویژگی‌ها و صفت‌های شخصیتی انسان‌ها هستند. در این راستا، نظریه‌پردازان بزرگی، مانند: «یونگ» تیپ‌های شخصیتی درون‌گرا و برون‌گرا و «کارن هورنای» مهرطلب، برتری‌طلب و انزواطلب را معرفی کرده‌اند.
تئوری انیاگرام یا تیپ‌های شخصیتی نه‌گانه، توجه بسیاری از پژوهش گران علوم روان و روان شناسان برجسته را به خود جلب کرده است. انیاگرام، یک شکل هندسی است که نُه شخصیت اصلیِ انسان و روابط پیچیدهٔ آن را نشان می‌دهد. این روش، نه‌تنها در خودیابی و خودشناسی مفید و اثرگذار است، بلکه چگونگی رسیدن به مقام والای انسانی را نیز به‌گونه‌ای مفصل و جامع بیان می‌کند. سرچشمهٔ اصلی انیاگرام در انسان‌شناسی عارفانه و عالمانهٔ فرهنگ‌های اسطوره‌ای ملیت‌های مختلف، نهفته است. کلمهٔ انیاگرام (نُه= Ennea) و (شکل= gram) از یونان باستان آمده که تجزیه‌وتحلیلی از عقل عرفانیِ ادیان مختلف در هزاران سال گذشته است.
در ابتدا این تئوری را «جورجیوف»، دانشمند و عارف بزرگِ روسی، طرح کرد و سپس «نارن جو» آن را وارد حیطهٔ روان‌شناسی کرد. تئوری انیاگرام یا تیپ‌های شخصیتی نه‌گانه، ترکیبی از عرفان شرقی و روان‌شناسی مدرن است. هدف جورجیوف از تحقیق در این زمینه، شناخت ابعاد شخصیت انسان و ارائهٔ راه‌کار برای رشد و خودآگاهی بیش‌تر انسان بوده است؛ زیرا وی بر این باور بود که انسان با شناخت درست از خود، قادر به کمک به خویش و دیگران خواهد بود.
تئوری انیاگرام، ذات انسانی را شناسانده و پیش‌زمینه‌ای برای دست‌یابی به عرفان دینی است؛ اما شناخت دینی و مذهبی نمی‌دهد. این تئوری راهنمای اثرگذار و باارزشی برای خودشناسی و تشخیص تیپ شخصیتی است و درواقع، چهارچوب شخصیتی ما را به ما می‌شناساند. در انیاگرام هر تیپ شخصیتی دو تیپ فرعی دارد که کمی باهم متفاوت هستند. هر فرد، یک تیپ شخصیتی دارد که در طول عمر تغییر نمی‌کند؛ اما درون همان تیپ شخصیتی، می‌تواند مراحل مختلف رشد انسانی در نوسان باشد (مراحل سالم، متوسط و ناسالم). این اطلاعات، قرار نیست به قدرت ما اضافه کند یا باعث برچسب زدن به دیگران شود؛ بلکه علم شخصیت شناسی، به دلیل افزایش تفاهم میان انسان‌ها اهمیت دارد. انسان‌ها در پیِ شناخت یکدیگرند تا روابط را باهم تنظیم کنند و با ایجاد تفاهم بیش‌تر، روابط سالم‌تری داشته باشند. تئوری انیاگرام، انسان‌ها را به نُه تیپ شخصیتی قسمت می‌کند که هر تیپ، نقاط قوت و ضعف خاص خود را دارد.
تیپ کمال‌گرا: این افراد دنبال کامل بودن در همه‌چیز هستند و از ناکامل بودنِ خود سرخورده‌اند. ایدئال‌گرا هستند و هرقدر هم پیش رفت کنند، راضی نمی‌شوند. ازنظر اخلاق بسیار قوی هستند و از خود و دیگران انتقاد می‌کنند. فکر می‌کنند که فقط یک راهِ صحیح هست. از اشتباه کردن می‌ترسند. از واژه‌های «باید» و «حتماً» خیلی استفاده می‌کنند. همواره نگران آن هستند که آیا به‌اندازهٔ کافی خوب هستند؟ شیوهٔ تفکر آن‌ها «همه‌یاهیچ» است. افرادی بسیار جدی و خشک هستند. نظافت و تمیزی نقش بسیار مهمی در زندگی اغلب آن‌ها دارد. افرادی وقت‌شناس و خوش‌قول‌اند. این افراد به‌احتمال خیلی زیاد، دارای والد یا والدین ایرادگیری بوده‌اند که به‌راحتی راضی نمی‌شده‌اند. این اشخاص، ایرادگیر، کنترل‌کننده و اغلب دارای اضطراب هستند و زمینهٔ شخصیت وسواسی در آنان زیاد است؛ زیرا این ویژگی‌ها را حداقل از یکی از والدین، یاد گرفته‌اند.
سالم: اخلاق‌گراست، وقت‌شناس، منظم، مسئولیت‌پذیر، ایدئال‌گرا، خردمند، عادل و منصف است، کارایی بالا و انضباط درونی دارد.
ناسالم: انعطاف‌پذیر نیست، سیاه‌وسفید است، افکار جدید را نمی‌آموزد، همه را قضاوت می‌کند، وسواسی است، دنیای اطراف را کنترل می‌کند و گاهی به حریم دیگران تجاوز می‌کند.
تیپ مهرطلب یا کمک‌کننده: این افراد وقت خود را صرف نیازهای دیگران می‌کنند. در جست‌وجوی این هستند که دوست داشته شوند و این کار را با ضروری نشان دادن خود برای دیگران، انجام می‌دهند. دائم به فکر دیگران‌اند، حمایت گرانی ناب هستند و خود را به آب‌وآتش می‌زنند تا به دیگران کمک کنند. نیاز به محبت و توجه دارند. قادر به گفتن «نَه» نیستند؛ چون از طرد شدن واهمه دارند. افرادی وابسته و متکی به دیگران‌اند. حرمت ذات پایینی دارند و همواره دنبال تأیید و تحسین دیگران و تنوع‌طلب هستند. جذب افراد قدرتمند می‌شوند و مایل‌اند یار نزدیکِ یک فرد صاحبِ قدرت باشند.
سالم: مهربان است، به دیگران اهمیت می‌دهد، مسائل را از بالا می‌بیند، سخاوتمند و کنجکاو است و شوق زیاد دارد.
ناسالم: متوقع و طلب کار، حرف دلش را نمی‌زند، برای خودش و احساس‌هایش ارزش قائل نیست، بیش‌ازحد در اختیار همه است، هر کاری برایش انجام بدهی باز فکر می‌کند کوتاهی کرده‌ای، غالباً حسود است و شخصیت نمایشی دارد.
تیپ پیشرفت گرا یا موفقیت جو: آنچه برایشان بیش از هر چیز اهمیت دارد، موفقیتشان است و برای پیش رفت، سخت کار می‌کنند و دست به هر اقدامی که لازم باشد، می‌زنند و جویای نام و مقام هستند. افرادی پُرکار و رقابت‌جو هستند و خود را با کارهایی که انجام می‌دهند، می‌شناسند. همواره به فکر برنده شدن در موقعیت‌های رقابتی هستند. در رنگ عوض کردن، مهارت دارند. در حالت افراطی، به تیپ اول بدل می‌شوند. بیش‌ترین لذت را در کار کردن دارند. دنبال پول، پرستیژ و رفاه هستند و سعی می‌کنند وارد مقوله‌های احساسی و عاطفی نشوند. این خطر در آن‌ها هست که توجه به کار و موفقیت و رقابت با دیگران، بیش از توجه به خود و خانواده، اهمیت پیدا کند.
سالم: خوش‌بین است، اعتمادبه‌نفس بالا دارد، مفید، کاردان و فعال است و اهل خیال‌بافی نیست.
ناسالم: خودشیفته، فریب‌کار، متظاهر و پوشالی است، رفتار و کلام مصنوعی دارد، بدجنس، کینه‌توز و فوق‌العاده رقابتی است.
تیپ رمانتیکِ محزون یا هنرمند: این افراد، خواهان اموری هستند که در دسترس نیست. ایده آل‌ها هرگز در اینجا و حالا نیست و به عبارتی آنچه در دسترس است، برایش بی‌ارزش است و آنچه را به دست آوردنش سخت است می‌خواهند. بسیار احساسی و زودرنج هستند. خود را با احساس دیگران درگیر می‌کنند و چون از تخیل بسیار نیرومندی برخوردارند، خودشان هم دچار همان احساس‌ها می‌شوند. اغلب غمگین و افسرده هستند و خلق متغیر دارند. اشتغال ذهنی آن‌ها با گم‌شده‌هاست و عاشقِ غایب و امور ازدست‌رفته‌اند. از کارهای یکنواخت خسته می‌شوند و اگر امکان آن باشد، ولخرج هستند. خواستار توجه هستند و عدم توجه، آن‌ها را غمگین می‌کند. ارتباط‌ها و جمع‌های یکنواخت، برایشان کسل‌کننده است. امور تاریک و ممنوع، همیشه برای آن‌ها جذابیت دارد. حس زیبایی‌شناختی قوی‌ای دارند. تضادهای وجودی‌شان زیاد است. در بین نُه تیپ انیاگرام، حساس‌ترین تیپ شخصیتی را دارند و زندگی در کنار این افراد، مثل راه رفتن روی یخ است.
سالم: انسان‌دوست، گرم، نیکوکار، خلاق، حامی، هنرمند و پاک‌سرشت است.
ناسالم: دائم احساس گناه می‌کند که شاید باعث رنجش دیگران شده، سرسخت است، در دنیای خودش فرو می‌رود، برای امرارمعاش دچار مشکل می‌شود، از دنیاطلب کار است و احتمال اعتیادش زیاد است.
تیپ فکور: این افراد ازنظر هیجانی ـ عاطفی از دیگران فاصله می‌گیرند. خواستار تنهایی هستند و با دیگران درگیر نمی‌شوند. بسیار در خود فرورفته یا درون‌گرا هستند. از بودن در جمع لذت نمی‌برند و اجتماع گریزند. قادر به ابراز احساس خود نیستند و اغلب تمایل کمی برای ازدواج دارند. افرادی کنجکاو و نیازمندِ دانستن هستند. می‌خواهند همه‌چیز را ببینند و از آن سر درآورند. احساس خود را به‌راحتی بروز نمی‌دهند. از تظاهر کردن و تحمیل به‌شدت تنفر دارند. در کلاس، اغلب در ردیف آخر می‌نشینند تا همه را ببینند؛ ولی دیگران او را نبینند. دوست دارند دیده نشوند و نامرئی باشند. همواره احساس را بعد از عقل تجربه می‌کنند. اهل کتاب خواندن و جمع‌آوری اطلاعات هستند.
سالم: ذهن تحلیل‌گر دارد، دائم اطلاعات ذخیره می‌کند، حکیم، خردمند و واقع‌گراست، ادراک محیطیِ خوبی دارد، به کسی کاری ندارد و خیال‌پرداز نیست.
ناسالم: فکر می‌کند خارق‌العاده است و غیرازاین نیست، فقط او می‌داند، خسیس و منفی‌باف است و از هر چیزی ایراد می‌گیرد.
تیپ وفاخو، وفاجو و شکاک: این افراد به مراجعِ قدرت، بی‌اعتقادند و به آن‌ها و همه‌چیز سوءظن دارند. ترسو و شکاک هستند و به‌جای عمل کردن، بیش‌تر فکر می‌کنند. مرتب می‌خواهند بدانند که در ذهن دیگران، راجع به آن‌ها چه می‌گذرد. افرادی وظیفه‌شناس هستند. از نشان دادن خشم خود به شکل مستقیم می‌ترسند. افرادی محتاط، نگرانِ خیانت و بی‌وفایی دیگران هستند. اغلب اضطراب دارند و دوست دارند وظیفهٔ آن‌ها درجایی که هستند، مشخص و تعریف شده باشد. یک نوع خاص از این تیپ، ضد ترس هستند و سراغ فعالیت‌های مخاطره‌آمیز می‌روند.
سالم: وفادار، خون گرم، انسان‌دوست، دوست‌داشتنی، مهربان، خوش‌بیان و واقع‌بین است، احساس مسئولیت بالا دارد و یاری کننده است.
ناسالم: کنترل‌کننده، دائم به فکر مچ‌گیری و مشکوک است، حالت تدافعی دارد، دیرجوش است، خلق متغیر دارد و دیگران را قضاوت می‌کند.
تیپ خوش‌بین و خوش‌گذران: این افراد، جوانانی ابدی و پرماجرا با نگرش شکم‌پرستانه به زندگی هستند. اهل تعهد و التزام نیستند و خواهان اختیارهای زیادی هستند. دنبال لذت‌جویی‌اند و برون‌گراترین تیپ در انیاگرام هستند. تابع فلسفهٔ اپی کورند که زندگی یعنی: لذت بردن و دوری از درد. افرادی اجتماعی، رفیق‌باز و اغلب همه‌فن‌حریف‌اند و در چند چیز تبحر دارند. بسیار خوش‌بین‌اند و همواره به دیگران امید می‌دهند که نگران نباش همه‌چیز درست می‌شود! اهل بلوف زدن، خالی‌بندی یا غلو کردن هم هستند. ازنظر هیجانی، همواره شاد هستند و به دیگران کمک می‌کنند که بخش‌های زیبای زندگی را ببینند. دارای روحیهٔ طنز هستند. از گفت‌وگوی عمیقِ اجتماعی، فرهنگی و علمی اجتناب می‌کنند. تنوع‌طلب هستند و شعارشان این است: هر چه بیش‌تر، بهتر.
سالم: عاشق تفریح و خوش‌گذرانی و برای تفریح همیشه آماده است، تصویرپردازی ذهنیِ قوی‌ای دارد، شیرینی در گفتار، رفتار و حرکت دارد، کنجکاو است و به همه‌چیز علاقه نشان می‌دهد، اعتمادبه‌نفس بالا دارد، بخشنده و چست و چابک است.
ناسالم: خودشیفته و عصیان گر است، انضباط ندارد، بی تمرکز و بی‌قرار است، دوست دارد همه‌چیز را به تملک خودش دربیاورد، احتمال اعتیادش هست.
تیپ چالش گر یا قدرت‌طلب: این افراد، با قدرت و اهل مبارزه هستند و به‌راحتی خشم خود را نشان می‌دهند. دنبال قدرت و تسلط بر دیگران هستند. دوست دارند مدیر و رهبر باشند و دستور بدهند. بسیار کنترل‌کننده و آمرانه با دیگران رفتار می‌کنند. تمایل به دیکتاتور بودن دارند. به‌زعم آن‌ها قدرتمندان، صاحب همه‌چیز و لایق احترام‌اند و ضعیفان ناتوان هستند. خواهان اعمال قدرت خود هستند. هیچ‌وقت عذرخواهی نمی‌کنند و عقاید دیگران را همواره زیر سؤال می‌برند. اگر دیگران، به‌ویژه زیردستان از آنان اطاعت نکنند، سخت برآشفته و عصبی می‌شوند. درعین‌حال، حمایت‌کننده هم هستند و از زیردستان خود حمایت می‌کنند؛ البته به این شرط که آن افراد، مطیع امرشان باشند. افرادی انتقام‌جو بوده، تحمل دردشان زیاد و نیروی زندگی آن‌ها عظیم است. از آشکار کردن نقاط ضعف دیگران، لذت می‌برند و در این کار مهارت دارند.
سالم: متکی‌به‌خود است، صراحت لهجه دارد، پُرانرژی و حمایت‌کننده است، اعتمادبه‌نفس زیاد دارد و مدبر است.
ناسالم: دیگران را کنترل می‌کند، مو را از ماست می‌کشد، عصیان گر و طغیان گر است، اوامرش باید سریع انجام شود، تحت تأثیر چیزی قرار نمی‌گیرد، سلطه‌جوی کامل است، سوءظن دارد، زمانی که به قدرت می‌رسد، سیستم امنیتیِ قوی ایجاد می‌کند.
تیپ صلح‌طلب و میانجی: به همهٔ نظرها توجه می‌کنند. نیازهای دیگران را بهتر از نیازهای خود می‌شناسند و دنبال آرامش، صلح و آشتی با دیگران هستند. مصلحان، مشاوران و میانجی‌های بسیار خوبی هستند و اغلب می‌خواهند بین دیگران میانجی شوند تا بین آن‌ها آشتی برقرار کنند. افرادی انطباق پذیر و تابع هستند. از درگیری و خشونت پرهیز می‌کنند و حتی شاید از آن می‌ترسند. به نسبت تنبل هستند. انگیزه‌های قوی ندارند، در تصمیم‌گیری‌ها مشکل دارند و آخرین تصمیم را درست نمی‌گیرند. هیچ‌چیز را دور نمی‌ریزند. همکارانی خوب و شنوندگانی پُرطاقت هستند و به امور حاشیه‌ای بیش از امور مهم می‌پردازند.
سالم: آرام و با آرامش است، خوش‌بین، صبور، سخاوتمند و گشاده‌روست، گوشِ شنوا دارد، حال افراد را درک می‌کند و احساس هم‌دلی دارد.
ناسالم: بی‌تفاوت، آب‌زیرکاه و وسواسی است، مشخص نیست که چه چیز او را خوش‌حال یا ناراحت می‌کند، فراموشی دارد و مات و مبهوت است.
ویژگی‌های فوق، خلاصه‌ای از تعریف تیپ‌های شخصیتی بود و شرح آن بسیار طولانی است. فرض بر این است که هر فرد، همان‌گونه که دارای یک گروه خونی است، یکی از این تیپ‌های شخصیتی را دارد؛ در ضمن، میزان سلامت شخصیت در هر تیپ، از یک تا نُه در نوسان است. افراد در هر تیپ می‌توانند از سلامت کامل تا عدم سلامت در نوسان باشند.
نماد انیاگرام یک نماد دایره‌ای شکل است که درون آن یک مثلث و دو ذوزنقه با یک ضلع باز قرار گرفته است. نماد دایره، بیان‌کنندهٔ وحدت و یگانگی و به این معنی است که هیچ‌یک از تیپ‌های شخصیتی بر دیگری، رجحان و برتری ندارند. مثلثی که درون دایره واقع شده، بیان‌کنندهٔ این است که نیروهای طبیعی سه گروه‌اند: ضعیف، قوی و خنثی. ذوزنقه، رابطهٔ بین تیپ‌های مختلف را بیان می‌کند. هر یک از این تیپ‌ها، به شکل یک طیف بیان می‌شوند که از قوی، میانه و ضعیف یا به‌بیان‌دیگر، سالم، متوسط و ناسالم تشکیل شده‌اند. هرکسی باید تلاش کند تا در تیپ شخصیتی خود، از ناسالم به متوسط و از متوسط به سالم حرکت کند. هر تیپ شخصیتی، مستقل است و اگر ویژگی‌هایی از تیپ‌های دیگر در آن مشاهده می‌شود، موقتی است و جزء ویژگی‌های دائمیِ آن تیپ نیست. هر تیپ شخصیتی می‌تواند از تیپ‌های چپ و راست خود، اثرپذیری داشته باشد و این تیپ‌های کناری، به‌منزلهٔ بال‌های تیپ‌های شخصیتی هستند.
برای شکل‌گیری هر تیپ، علت‌های خاصی پیش‌بینی شده است که بیش‌تر به تجربه‌های خاصِ دوران کودکی و نحوهٔ ارتباط والدین با کودک برمی‌گردد. راه رشد و سلامت هم برای هر تیپ، خاص همان تیپ است. افراد برای شناخت تیپ شخصیتی، باید با ابزار دقیق ـ که همان تست شخصیت انیاگرام است ـ آزمون شوند و سپس راه‌های رشد و سلامت شخصیتِ خود را با کمک روان‌شناس آشنا و مسلط به این تئوری، بازیابند. نُه تیپ شخصیتی به سه گروه تقسیم می‌شوند که هر گروه، یک عنصر مشترک دارد و شامل: مغز، دل و اراده می‌شود که در هر یک از آن‌ها، تیپ‌ها به شکل: افراطی، تفریطی و بی‌تفاوت است.
مغز (مرکز تفکر)
تیپ 5 (فکور): افراطی
تیپ 7 (خوش‌گذران): تفریطی
تیپ 6 (وفاجو): بی‌تفاوت
دل (مرکز احساس)
تیپ 2 (مهرطلب): افراطی
تیپ 4 (رمانتیک): تفریطی
تیپ 3 (موفقیت جو): بی‌تفاوت
اراده (مرکز تحرک)
تیپ 8 (رهبر و مدیر): افراطی
تیپ 1 (کمال‌گرا): تفریطی
تیپ 9 (صلح‌جو): بی‌تفاوت
منابع:
دقیقیان، پروین (1392)؛ انیاگرام، انتشارت آشیانهٔ کتاب.
دانیلز، دیوید و پرایس، ویرجینیا (1390)؛ شخصیت شناسی، ترجمه: نیما سیدمحمدی، انتشارات ارسباران.
ریوردن اسپیث، کاتلین (1378)؛ جورجیف چه می‌گوید، ترجمه: مجید آصفی، انتشارات فراروان.
منبع: مجله پیام زن