اندر حکایت حیوانات غیرناطق
یکی از پدیده‌های دنیای امروز که تا چند دهه پیش اصلاً و ابداً مطرح نبوده و رواج نداشته، گرایش شدید انسان‌های امروزی به زندگی مسالمت‌آمیز با حیوانات مختلف است. در واقعی نوعی هم‌خانواده شدن حیوانات ناطق با غیرناطق؟!
البته در گذشته حیوانات گوناگون در همه منازل وجود داشتند اما هر یک به کاری می‌آمدند و نیازی از خانواده را برطرف می‌کردند؛ اما امروزه حیوانات خانگی، اعم از سگ و گربه و سنجاب و راکُن و حتی مار و کروکودیل و ببر و شیر و...، خودشان اصل نیازند و هزینه‌ای هنگفت به گردن صاحب خود گذاشته و تنها نیازی که از او برطرف می‌کنند پر کردن جای خالی همسر و خواهر و برادر و اعضای اصلی خانواده است.
ممکن است بگویید به‌هرحال این هم نوعی بهره‌برداری مفید است؛ اما اشتباه می‌کنید. چون جایگزین شدن این قبیل حیوانات به‌جای اعضاء خانواده در کشورهای غربی که روابط انسان‌ها در درون خانواده به‌شدت متزلزل شده و عاطفه و محبت در بالاترین حد از دست رفته، قدری منطقی و قابل‌قبول است. درد اینجاست که ببینید همسایه بغلی‌تان که خانواده شاد و بامحبت و گرمی دارند یک توله‌سگ پشمالو آورده‌اند داخل خانه و صبح تا شب با «پاپی جون» ور می‌روند تا قدری کلاس
اجتماعی‌شان ارتقاء پیدا کند و خیر سرشان شبیه خانواده دکتر اِرنست بشوند؟!
دختر کوچک شما هم با دیدن انواع و اقسام فیلم و کارتون و سریال غربی از ته دل آرزوی داشتن یک گربه ملوس در اتاق‌خوابش را می‌کند و حاضر است حتی با شما به پارک و سینما و گردش نیاید اما آرزوی داشتن گربه‌اش برآورده شود.
نمی‌دانم از کجا دارم می‌خورم؟!
همه این دردها و معضلات و انحرافات فرهنگی و اجتماعی به یک‌طرف مصیبت آن است که برخی خانواده‌های متدین و مذهبی هم درگیر این مسائل می‌شوند و خود و زندگی‌شان را آلودهٔ این امور می‌کنند در حالی که بابت همین اشتباهات، انواع و اقسام مشکلات و گرفتاری‌ها هم بر سرشان می اید و خودشان هم نمی‌دانند مشکل کجاست و به قول معروف «از کجا دارند می‌خورند».
به‌عنوان‌مثال در چندین روایت نقل شده که «فرشتگان به خانه‌ای که در آن سگ نگهداری می‌شود وارد نمی‌شوند»1
مسلماً فرشتگان نماد رحمت خداوند هستند و وارد نشدن آن‌ها به یک خانه کنایه از دور بودن آن خانه رحمت خداوند است.
همچنین امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرماید: «در خانه‌ای که در آن سگ وجود دارد نماز خوانده نمی‌شود [نشود] مگر آنکه سگ شکار (برای کارهای مفید و عقلایی) باشد و درب (محل نماز) هم بر رویش بسته شده باشد.»
تکلیف حیوانات خانگی
اما در خصوص نگاه فقهی به حیوانات خانگی توجه به چند نکته لازم است:
1- باید بین حیوانات حلال‌گوشت که منفعت مستقیم خوراکی دارند با سایر حیوانات تفاوت قائل شد، زیرا حیواناتی مانند مرغ و گوسفند و گاو که انسان به‌طور مستقیم از شیر و تخم و گوشت آن‌ها استفاده می‌کند درصورتی‌که نگهداری آن‌ها موجب اذیت و آزار دیگران نباشد نه‌تنها منعی ندارد بلکه کار خوبی است که در برخی از روایت به آن سفارش هم شده است.
2- در بین دیگر حیوانات هم باید وضعیت حیواناتی که نجس‌العین هستند یا به‌نوعی می‌توانند موجب نجاست انسان و یا بطلان نماز او بشوند را از دیگر حیوانات هم جدا کرد.
3- باید وضعیت حیواناتی که فایده و منفعت صحیح و عقلایی برای ما دارند مانند سگ نگهبان گله یا اسب و قاطر با دیگر حیوانات که چنین خاصیتی ندارند هم از هم جدا شود و هرکدام به‌طور جداگانه موردبررسی قرار بگیرد:
زیست‌شناسی اسلامی
از نگاه فقهی حیوانات به چند دسته تقسیم می‌شود که بد نیست چند مورد آن‌ها را ذکر کنیم:
دسته اول حیوانات نجس‌العین و طاهر هستند یعنی به‌غیراز سگ و خوک همه حیوانات دیگر پاک به‌حساب می‌آیند و به‌خودی‌خود نجس نیستند.
دسته دوم حیواناتی هستند که در فقه به آن‌ها «صاحب نفس سائله» گفته می‌شود. یعنی همان حیواناتی که دارای خون جهنده هستند. به‌عبارت‌دیگر تقریباً به‌غیراز همه حشرات و خزندگان و ماهی‌ها که حیوانات خون سرد و بدون «نفس سائله» به‌حساب می‌آیند، باقی حیوانات خونگرم و صاحب‌نفس هستند. تفاوت اصلی این دو گره هم در نجس بودن یا نبودن اجزاء بدنشان پس از مرگ و همچنین طهارت یا نجاست فضولات آن‌ها آشکار می‌شود.
و دسته سوم هم حیواناتی هستند که قابلیت ذبح شرعی یا به‌اصطلاح «تذکیه» را دارند و در مقابل حیواناتی که امکان ذبح شرعی ندارند.
هرکدام از این دسته‌ها و گروه‌ها مباحث گسترده و مفصلی در فقه ما دارد که در حوزه‌های علمیه گاهی سال‌ها در مورد جزئیات احکام آن‌ها بحث و بررسی می‌شود. اما در این فرصت مختصر ما به چند مورد مهم و قابل‌توجه در مورد این حیوانات که مربوط به نگهداری آن‌ها می‌شود اشاره می‌کنیم:
300/000 تومان = 0
یکی از مهم‌ترین مسائل در خصوص حیوانات بحث مالیت و ارزش مالی آن‌ها ازنظر شرع است. در حقیقت معامله در صورتی صحیح خواهد بود که جنس مورد معامله ازنظر شرع دارای ارزش و قیمت باشد. بر همین اساس مسئله خریدوفروش حیوانات که مقدمه نگهداری از آن‌هاست یکی از اصلی‌ترین مشکلات در این رابطه است.
در این زمینه تکلیف حیواناتی که منفعت مستقیم و مشخصی دارند مانند حیوانات حلال‌گوشت روشن است، همچنین حیوانات تزئینی که نگهداری از آن‌ها امری متعارف و معقول محسوب می‌شود مانند ماهی‌های تزئینی یا پرنده‌های زیبا و امثال آن‌هم اشکال ندارد چون به خاطر همین منفعت، این حیوانات ارزش مالی پیدا می‌کنند و خریدوفروششان صحیح است. ولی مشکل اصلی در خصوص حیوانات نجس اعین است. زیرا چیزهای نجس در حالت عادی منفعتی نداشته و ارزش مالی هم ندارند. درنتیجه خریدوفروش آن‌ها هم جایز نیست.
به‌عبارت‌دیگر مشکل اصلی در خریدوفروش حیوانات به دو مورد سگ و خوک برمی‌گردد که تنها حیوانات نجس‌العین هستند.
در خصوص خوک شک و شبهه‌ای وجود ندارد اما در مورد سگ یک استثناء وجود دارد.
درواقع اگر این سگ دارای منفعت عقلایی و موردقبول شرع مانند استفاده برای صید حیوانات یا نگهبانی از گله و باغ و منزل بود ارزش مالی هم داشته، خریدوفروش آن صحیح است والا اگر برای کارهایی نظیر نگهداری تزئینی در خانه و مانند آن باشد خریدوفروش این سگ‌ها باطل است و سگ‌های تزئینی که قیمتشان بین 300 هزارتا چند میلیون تومان است درواقع هیچ ارزش مالی ازنظر شرع ندارند و استفاده از پولی که در برابر آن‌ها گرفته‌شده صحیح نیست و حتی در روایت تعابیر بسیار تند و شدیدی در ناپاکی این پول به‌کاربرده شده است.
از دَمْ تا دُمْ نجس
تصور بسیاری از افراد آن است که نجاست حیواناتی نظیر سگ و خوک مربوط به ناپاکی و آلودگی ظاهری آن‌هاست و اگر سگشان از نژاد اصیل باشد و لباس‌های مخملی‌تر و تمیز بپوشد و یک روز در میان حمام کند دیگر نجس نیست.
ما با این گروه از افراد که از مسائل شرعی خبر ندارند کاری نداریم، چون مخاطب ما نیستند.
اما برخی از افراد مذهبی هم در مورد نجاست سگ تصور درستی ندارند و گمان می‌کنند می‌توان سگ را در خانه نگه داشت و مراقب بود که مشکلی پیش نیاید.
باید خدمت این دوستان عرض کنیم که فارغ از همه ابعاد بهداشتی، در خصوص ارتباط نزدیک با حیوانی مانند سگ، اصل نجس العین بودن این حیوان چیزی نیست که بتوان به‌راحتی از کنار آن گذشت. زیرا همه اجزاء بدن سگ حتی موی آن‌هم نجس است و به‌هیچ‌وجه امکان پاک شدن آن وجود ندارد و درنتیجه کافی است یک تار موی سگ در بین لباس‌های اهل خانه وارد ماشین لباس‌شویی شود. به‌محض پایان آب‌کشی همه لباس‌ها به خاطر اتصال با عین نجس، نجس می‌شوند.
به‌علاوه نجاست بزاق سگ و شست‌وشوی ظرفی که سگ آن را لیسیده یا در آن غذاخورده خودش مشکل جداگانه‌ای است که حتی با ده‌ها بار شستن حل نمی‌شود و حتماً باید ابتدا خاک‌مالی بشود.
خلاصه تصور اینکه می‌توان بین نگهداری سگ در آپارتمان و رعایت مسائل شرعی طهارت و نجاست به‌گونه‌ای جمع کرد، خیال خامی بیش نیست.
حتی تام و جری؟!
اما بعضی‌ها که قدری مسئله‌دان تر هستند می‌گویند اگر سگ مشکل دارد نگهداری گربه و مانند آنکه مشکلی ایجاد نمی‌کند و می‌توان لااقل رفیق خانه و گرمابه و رختخواب این موجودات ملوس بود؟!
در جواب این عده باید بگوییم که انتخاب همدم و هم‌نشین شما به اختیار خودتان است و فواید و مضرات آن‌هم به تشخیص خودتان. اما از نگاه شرعی این دسته از حیوانات هم لااقل دو مشکل اساسی دارند؛ اول نجاست فضله آن‌هاست. یعنی مدفوع حیوانات حرام‌گوشت عین نجس محسوب می‌شود و می‌تواند برای انسان دردسرساز باشد.
حتماً داستان عروسی‌هایی را که به خاطر یک فضله موش در دیگ برنج به‌هم‌خورده را شنیده‌اید؟!
اما اگر گربه ملوس شما یا «رامکال» جیغ‌جیغوی شما خانه‌تان از ادب و نزاکت بالایی برخوردار است و در مرای و منظر کارهای بد نمی‌کند و برای خودش W.C مخصوص دارد، یک مشکل دیگر شرعی ممکن است به دنبال داشته باشد و آن اینکه طبق نظر فقها اگر لباس انسان یا حتی جزء بسیار کوچکی از پوشش بدن انسان از اجزاء حیوانات حرام‌گوشت باشد نماز باطل است و در رساله‌ها هم تأکید شده که اگر یک موی گربه به لباس انسان چسبیده باشد نمی‌توان با آن وضع نماز خواند و نماز باطل است.
حال که در خصوص هم‌جنس‌های محترممان زیاد صحبت کردیم، دو مسئله مرتبط با آن‌ها را هم که بی‌ارتباط با بحث تجمل‌گرایی نیست در انتها ذکر می‌کنیم. همان‌طور که قبلاً گفتیم تفاوت اصلی حیوانات دارای خون جهنده با حیوانات خون سرد در آن است که تنها جسد حیوانات خون گرم پس از مردن مردار و نجس است و اجزاء بدن حیوانات خون سرد پاک است.
درنتیجه وسایل تزئینی و لوکس مانند کیف و کفش و کمربندهایی که از پوست مار تهیه شده است نجس نیستند و استفاده از آن‌ها مشکل شرعی ندارد و اگر خانم محترمی بعد از یک مهمانی خانوادگی و دیدن لوازم و وسایل دیگر خانم‌های فامیل احساس احتیاج مبرم به یک عدد کیف با روکش پوست مار کرده می‌تواند در برابر مقاومت مذبوحانه شوهرش در شل کردن سرکیسه بگوید «تازه از نظر شرعی هم این کیف ها پاک پاک پاکن»؟!
البته ناگفته نماند در خصوص پوست کروکودیل که امروزه حتی موبایل‌هایی هم با پوست این حیوان بیچاره ساخته شده، بین فقها اختلاف‌نظر وجود دارد و فقهایی همچون مقام معظم رهبری می‌فرمایند: اگر این حیوان ذبح شرعی شده باشد پوست آن‌ها پاک است. اما در خصوص پوست سایر حیوانات خون گرم، مانند شیر و پلنگ و... حتی خرگوش و سمور و... که از پوست آن‌ها در صنعت پوشاک به‌نوعی استفاده می‌شود تنها راهکار پاک بودن وسایلی که از این پوست‌ها تهیه می‌شود آن است که این حیوانات به‌صورت شرعی ذبح شده باشند. والا پوست آن‌ها حکم مردار را داشته نجس است.
تنها مشکل کوچکی که در این رابطه وجود دارد آن است که بعید می‌دانیم سلّاخ جگرداری پیدا شود که بخواهد یک شیر را روبه‌قبله بخواباند و گردنش را گوش تا گوش ببرد.
1. وسائل الشیعه، ج5، ص175.
2. همان.
منبع: مجله دیدار آشنا