شاید بتوان مسئله امامت را چالشی‌ترین موضوع در خصوص اختلافات اعتقادی شیعه و اهل سنت دانست و به‌عبارت‌دیگر، نقطه تمایز بین یک مسلمان شیعه و سنی، به نوع نگرش ایشان به مسئله امامت برمی‌گردد؛ اما معمولاً ماهیت مسئله امامت و جزئیات آن، برای پیروان این دو فرقه اسلامی، روشن نیست.
امامت موردقبول شیعه و سنی
اولین نکته مهم در خصوص مسئله امامت، پذیرش این مسئله از سوی همه شیعیان و همه اهل سنت، در طول تاریخ بوده است و شاید هیچ مسلمانی را نتوان یافت که به اصل امامت، معتقد نباشد. تعریف امامت در نگرش دو فرقه، بسیار به هم نزدیک است و تقریباً همه عالمان شیعه و سنی، امامت را به معنای سرپرستی امت اسلامی در امر دین و دنیا، تعریف کرده‌اند و به جهت این‌که این تعریف شامل نبوت هم می‌شود، بسیاری از عالمان بر این تعریف ایراد گرفته، قید به نیابت از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) را هم به این ریاست افزوده‌اند. بر این اساس، اختلافات اصلی در موضوع امامت، به ویژگی‌ها و صفات امام و کیفیت نصب یا انتخاب امام برمی‌گردد که نتیجه این امر، به اختلاف در مصادیق امامان بعد از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، منتهی می‌شود.
عده‌ای گمان کرده‌اند که اختلاف شیعه و سنی، در موضوع امامت، اختلافی ریشه‌ای است و به مفهوم «امامت» و «خلافت» برمی‌گردد که اولی موردقبول شیعه و دومی موردقبول اهل سنت است؛ درحالی‌که این تصور، صحیح نیست و اکثر علمای اهل سنت نیز برای بیان جانشینی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) از واژه امامت بهره برده‌اند و در منابع شیعه نیز از واژه خلافت برای تبیین حقیقت امامت، بهره برده شده، به‌عنوان‌مثال، امام رضا (علیه‌السلام) در حدیثی در خصوص تبیین امامت می‌فرماید: «امامت، خلافت خدا و خلافت رسول است».
اصلی از اصول دین
یکی از مشهورترین اشکالات نسبت به دیدگاه شیعه، این است که چون شیعیان امام را دارای مقام عصمت و مرتبط با عالم غیب می‌دانند و معتقدند که تنها راه برگزیده شدن یک فرد به‌عنوان امام، انتخاب از جانب خداوند است، پس جایگاه امامت نزد شیعه، بسیار بالا و مهم است درنتیجه، لازم بود این اصل اعتقادی مهم، در قرآن مورداشاره قرار می‌گرفت.
پاسخ این اشکال در درک درست و دقیق از اصول دین نهفته است. ما هیچ آیه و یا روایتی نداریم که به بیان تعداد اصول دین پرداخته باشد؛ بلکه تعیین مصادیق اصول دین، به‌عنوان باورهای بنیادین و ریشه‌ای اسلام، برخاسته از جمع‌بندی عالمان از مجموعه گزاره‌های دینی است و عالمان دینی از مجموعه آیات و روایات، به این نتیجه رسیده‌اند که سه اصل توحید، نبوت - پیامبری همه پیامبران الهی به‌ویژه پیامبر خاتم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) - و معاد، اصول و پایه‌های دین اسلام شمرده می‌شوند و مؤمنان با اعتقاد به این سه اصل، از پیروان دیگر ادیان، متمایز می‌شوند.
با توجه به فرقه‌ها و گرایش گوناگونی که در دین اسلام به وجود آمد، لازم بود که نگاه عمیق و دقیق اسلام که در قالب سنت رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) و اهل‌بیت (علیهم‌السلام) برای ما تبیین شده، به‌عنوان اصول شاخص و متمایز اسلام، معرفی شود و درنتیجه، دو اصل امامت و عدل نیز به این اصول ضمیمه شدند؛ تا حدود تفکر دقیق اسلامی و شیعی را به‌خوبی روشن سازند.
درواقع، دو اصل امامت و عدل، در عین اهمیت و جایگاهشان، بیان‌گر گرایش خاص شیعی در بین فرقه‌های اسلامی و نشان‌دهنده وجه تمایز شیعه با دیگر فرقه‌ها می‌باشند و به همین خاطر در تفکر شیعی، در ضمن اصول دین، مطرح شده‌اند. روشن است که عدل، زیرمجموعه توحید و در زمره صفات الهی است و امامت نیز زیرمجموعه اصل نبوت است و به‌نوعی، ادامه آن محسوب می‌شود و مورد اعتقاد همه فرقه‌های اسلامی است؛ اما شیعه عدل را از اصول تفکری خود می‌شمرد و با تمرکز بر این اعتقاد، از دیگر فرقه‌ها متمایز می‌شود.
بنابراین، مسئله امامت، مانند مسئله توحید، نبوت و معاد نیست؛ آیاتی مستقل پیرامون این اصل در قرآن بیان شده باشد؛ بلکه همه آیات مربوط به اصل نبوت و وجود واسطه بین خدا و خلق، به‌نوعی اشاره به حقیقت امامت هم دارد؛ زیرا امامت، ادامه همان نوبت است.
از امامت تا امامت
امام در لغت به معنای فردی است که در مقابل یا به تعبیر عربی در «اَمام» قرار گرفته است و به او توجه شده است و از او تبعیت می‌شود و در اصطلاح، دو معنا برای امامت ذکر شده است؛ معنای اول، همان جانشینی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، برای رهبری جامعه در امر دین و دنیاست و معنای دوم، این است که امامت، یکی از سه منصب مهم الهی، برای برخی افراد بشر، در کنار نبوت و رسالت است و مقام امامت، بالاتر از این دو مقام و در رأس همه کمالات انسانی است و درواقع، امام، کسی است که الگویی مطلق برای انسان‌های دیگر، در همه امور است و ولایت بر باطن امور نیز دارد.
امام در معنای اول، مقامی پایین‌تر از نبوت است؛ ولی در معنای دوم، مقامی است بالاتر از نبوت و رسالت می‌باشد. ما شیعیان معتقدیم که امامان دوازده‌گانه، ما هم جانشینان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) و هم به مقام امامت رسیده بودند. اگر سخن از امامت بلافصل امیرالمؤمنین، علی (علیه‌السلام) بعد از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) مطرح است در گام نخست، مربوط به همین جانشینی و رهبری امت است.
منبع: مجله پرسمان