یکی از مطالبی که کم‌وبیش مورد سؤال واقع می‌شود این است که چرا ما حضرت بقیة‌الله، امام زمان (علیه‌السلام) را در مقام دعا و ندبه با کنیه «اباصالح می‌خوانیم؟» آیا ایشان فرزندی به نام صالح دارند که او را اباصالح می‌خوانیم و یا علت و سبب دیگری دارد که ما نمی‌دانیم؟
معنای لغوی آب
کلمه آب در لغت عرب به معنای پدر آمده است. بدین‌جهت برخی از مردم تصور می‌کنند که عبارت اباصالح در حالت ترکیبی باید به معنای پدر صالح باشد تا معنی و مفهوم جمله صحیح گردد.
برای رفع این شبهه برخی از مؤمنین هم در مقام جواب برآمده و چنین اظهار داشته‌اند که: چون امام زمان (علیه‌السلام) با تشکیل زندگی خانوادگی، فرزندی به نام صالح دارند، بدین‌جهت او را با کنیه (1) اباصالح می‌خوانیم.
لکن به نظر می‌رسد که این‌گونه جواب‌ها از حقیقت حال و واقعیت آنچه هست پرده برنمی‌دارد، چون راهی برای درک چگونگی زندگانی امام زمان (علیه‌السلام) و پی بردن به این موضوع که آیا آن حضرت به‌طور یقین فرزندی به نام صالح و غیره دارند یا نه، وجود ندارد; زیرا آنچه از منابع معتبر به‌دست‌آمده این است که کیفیت زندگانی و همچنین مسکن و مأوای آن حضرت، همانند خودشان، برای ما مستور و پنهان است و بر همین اساس می‌گوییم که جواب یادشده توجیه مطلوب و دلپسندی به نظر نمی‌آید.
تحقیق عمیق‌تر
القاب و صفات و کنیه‌هایی که برای پیامبر اسلام و اهل‌بیت آن حضرت در روایات و دعاها به کار رفته است هرکدام معنی و مورد خاصی دارند، مثلاً کلمه «امین» که یکی از القاب معروف پیامبر اسلام (ص) است به‌طور یقین به خاطر کمال امانت‌داری و امین اسرار و اموال مردم بودن به آن حضرت گفته شده است. هدف از به کار بردن کنیه «آب» و «ام» برای افراد، اثبات پدر یا مادر بودن آن اشخاص است نسبت به مضاف‌الیه‌شان، مانند ابوالحسن (پدر حسن)، ابوجعفر (پدر جعفر)، ام‌داوود (مادر داوود)، لکن ازنظر لغت عرب این‌طور نیست که کلمات یادشده (آب و ام) همیشه به معنای پدر و مادر باشد، بلکه گاهی به معنای صاحب و مالک و کنه و اساسشی ء می‌باشد مانند: ابوالفضل، ابوتراب، ام‌القری، ام‌الفساد و امثال آن‌که به‌طور یقین هیچ‌کدام آن‌ها در معنای پدر و مادر به کار نرفته است. چون حضرت ابوالفضل (علیه‌السلام) پسری به نام فضل نداشته است که ابوالفضل - در این مورد - به معنای پدر فضل باشد. علی (علیه‌السلام) نیز فرزندی به نام تراب نداشته است که آن حضرت پدر تراب باشد و همچنین است کلمه ام‌القری که کنیه معروف شهر مکه است، چرا که شهر مکه فرزندی نداشته است که مادر آن باشد.
پس با توجه به مطالب گذشته معلوم می‌گردد که در برخی از موارد کلمات یادشده (آب و ام) معنای دیگری دارند که غفلت بعضی از مردم از آن‌ها سبب شده که سؤال و جواب‌های بی‌شماری را به دنبال داشته باشد. مثلاً کلمه‌ام، علاوه بر معنای ظاهری مادر، در معنای کنه و اساسشی ء هم استعمال شده است مانند: ام‌القری و ام‌الفساد که به‌طور یقین جمله نخست (ام‌القری) به معنای اساس و مرکز شهرها و سرزمین‌ها و جمله دوم (ام‌الفساد) هم به معنای ریشه و اساس فساد و تباهی می‌باشد. همچنین کلمه آب هم این‌طور نیست که همه‌جا به معنای پدر بوده و در آن معنی به کار رفته باشد بلکه در برخی از موارد معنای دیگری هم دارد که در پاره‌ای از آیات و روایات و دعاها در آن معانی به کار رفته است.
امام زمان (علیه‌السلام) را چه وقت «اباصالح» بخوانیم؟
شکی نیست که وقتی با خداوند متعال مناجات می‌کنیم و نیازها و احتیاجات خود را به محضر مقدسش عرضه می‌داریم همسو و متناسب با نیازمان نام‌ها و صفات مقدس او را بر زبان می‌آوریم مثلاً در مقام طلب مغفرت از ساحت مقدس خداوند متعال او را «یا غفار» و در مقام طلب نمودن روزی حلال و فراوان با کلمه یا رزاق و در مقام درخواست ثبات قدم و استوار و پایدار ماندن در راه حق او را با جمله یا «مقلب‌القلوب و الابصار» و امثال آن می‌خوانیم؛ بنابراین برای اجابت دعا و قبولی مناجات با خداوند متعال، راه و رمز و اوقات و ساعات خاصی وجود دارد که پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) و اهل‌بیت آن حضرت آن‌ها را در میان احادیث و روایات معتبر به ما تعلیم فرموده‌اند به‌گونه‌ای که حتی دعای صبح و شام و دعای اول و آخر هفته و ماه و سال و چندوچون آن را هم یاد داده‌اند. حال باید دید که دعای معروف گم‌شدگان در صحرا و بیابان را که در روایات آمده است و همچنین کنیه معروف اباصالح (علیه‌السلام) را در کجا و چه وقت باید خواند؟
از امام باقر (علیه‌السلام) و همچنین از امام صادق (علیه‌السلام) روایت کرده‌اند که فرموده‌اند:
«اذا ضللت فی الطریق فناد «یا صالح» او «یا ابا صالح» ارشدنا الی الطریق رحمکم الله»
اگر در دشت و صحرا از جاده منحرف شده و راه گم کردید پس «صالح» و یا «اباصالح» را صدا کن و بگو: «ای صالح» و یا بگو «ای اباصالح» ما را دریابید و راه را بر ما نشان دهید، خداوند شما را رحمت فرماید.
و روی همین اساس است که علمای ربانی و مؤمنین پیرو اهل‌بیت (علیه‌السلام) در جلسات و اجتماعات معنوی و پرشورشان، آن‌هم نه‌فقط در حال گم‌شدن در دشت و صحرا، بلکه در همه گمراهی‌های فکری و عملی و علمی و نابسامانی‌های مادی و معنوی در غیبت کبری، امام زمان اباصالح (علیه‌السلام) را به کمک و یاری می‌طلبند.
ممکن است پرسیده شود: چرا در برخی از موارد مانند گم کردن راه و درمانده شدن در صحرا و بیابان امام معصوم (علیه‌السلام) و یا علمای ربانی، ما را به‌جای گفتن «یا الله» و مانند آن، به گفتن «یا صاحب‌الزمان» و «یا اباصالح المهدی ادرکنی» و ... سفارش کرده‌اند، حال‌آنکه خداوند متعال در فریادرسی مهربان‌تر و نیرومندتر از امام زمان (علیه‌السلام) است؟
جواب این پرسش را می‌توان چنین بیان کرد که چون امام زمان (علیه‌السلام) خلیفة الله و حجت خداوند متعال در میان مردم و راهنمای ایشان است بدین‌جهت در مقام گم کردن راه و گم‌شدن در دشت و صحرا و یا متحیر ماندن در امور دیگر به مدد خواستن از امام زمان (علیه‌السلام) توصیه و سفارش کرده‌اند. چراکه خداوند سبحان، ایشان را برای ارشاد و راهنمایی مردم برگزیده است و آن حضرت جهت ارشاد و راهنمایی و صعود به مدارج عالی ایمان و خوشبختی بهترین راه گشا و برترین هدایتگر است بنابراین کمک خواستن از امام زمان به‌منزله کمک گرفتن از خداوند متعال است.
بر این اساس است که در دوران غیبت کبری، علمای ربانی، در موارد بی‌شماری برای عرض حاجت و رفع گرفتاری خویش به امام زمان (علیه‌السلام) متوسل می‌شوند؛ زیرا ایشان بر این مطلب یقین دارند که امام زمان (علیه‌السلام) اگرچه بنا به علل و عوامل بی‌شماری از نظرها غایب است ولی حال و احوال مردم ازنظر ایشان پنهان نیست، چنانکه در نامه معروف آن حضرت که در سال 410 ق. به شیخ مفید ارسال داشته‌اند آمده است:
ما به همه اخبار شما آگاهیم و هرگز احوال و غم و شادی شما بر ما پوشیده و پنهان نیست.
بنابراین چقدر زیباست که انسان در مقام گرفتاری و گم کردن راه و جاده و یا مسیر مادی و معنوی زندگی به ساحت مقدس جت حق، امام زمان (علیه‌السلام) متوسل شود و با گفتن جمله‌های دل‌نشین و آرام بخشی چون: «یا صاحب‌الزمان ادرکنی»، «یا فارس الحجاز و یا اباصالح المهدی اغثنی» از آن حضرت کمک و یاری درخواست نماید. چراکه در حال حاضر امام زمان (علیه‌السلام)، حبل‌الله و واسطه فیض میان خدا و مردم است، پس متوسل شدن به پیامبر و ائمه اطهار و امام زمان (علیه‌السلام) به معنای دق‌الباب کردن در رحمت و هدایتگر خداوند متعال است.
البته این نکته را هم باید دانست که گم‌شدن و از خود بی‌خود شدن و یا به‌عبارت‌دیگر گم کردن راه لازم نیست که فقط راه مادی و دشت و صحرا باشد بلکه اگر کسی ازنظر فکر و عقیده و ایمان و اعتقاد هم جاده و راه را گم کرده باشد، سزاوار است که در این‌گونه موارد هم به ساحت مقدس آن حضرت توسل جوید و آن حضرت را به کمک و یاری بخواند.
وقتی فرزندان و اهل خانه لیاقت حضور آن پدر را بازیابند و پدر نیز قابلیت حضورش را در آنان احساس کند به منزل خود بازمی‌گردد. بر همین اساس است که گفته می‌شود: منتظران مصلح خود باید صالح باشند؛ یعنی صلاحیت و قابلیت حضور او را داشته باشند، چراکه بی‌صلاحیت و بی‌آنکه قابلیت حضور باشد، انتظار بازگشت و مراجعت کسی را داشتن معنا ندارد.
پی‌نوشت‌ها:
× با کمی تغییر و تلخیص از کتاب «امام زمان (علیه‌السلام) را اباصالح چرا؟» تألیف علی هجرانی.
1. کنیه در لغت عرب به کلمه‌ای گفته می‌شود که با لفظ آب (پدر) و یا کلمه‌ام (مادر) شروع شود مانند ابوالحسن که از کنیه‌های معروف علی (علیه‌السلام) است و مانند ام‌الائمه که از کنیه‌های معروف حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) است.
منبع: مجله موعود جوان