اسلام انسان را به مطالعه و کسب دانش تشویق می‌کند زیرا همه علوم درنهایت او را به‌سوی خداوند سوق می‌دهند. به همین دلیل می‌گویند هر چه عالم علمش بیشتر شود، خدا را بهتر می‌شناسد. درنتیجه از خدا خوف دارد و در همه کارهایش دستورات او را به کار می‌گیرد. خداوند در این رابطه در سورهٔ 35 (فاطر) آیه‌های 27 و 28 می‌فرماید:
«ألم تر أنّ الله انزل من السّماء ماء فأخرجنا به ثمرات مختلفا ألوانها ومن الجبال جدد بیض وحمر مختلف ألوانها وغرابیب سود»
آیا ندیدی خداوند از آسمان آبی فرو فرستاد که به‌وسیله آن میوه‌های رنگارنگ (از زمین) خارج ساختیم و از کوه‌ها نیز (به لطف پروردگار) جاده‌هایی آفریده‌شده سفید و سرخ و به رنگ‌های مختلف گاه به رنگ کاملاً سیاه.
«ومن النّاس والدّواب والانعام مختلف ألوانه کذلک إنّما یخشی الله من عباده العلماء إنّ الله عزیز غفور»
و از انسان‌ها و جنبندگان و چهار پایان انواعی با رنگ‌های مختلف، (آری) حقیقت چنین است: از میان بندگان خدا، تنها دانشمندان از او می‌ترسند خداوند عزیز و غفور است.
در سورهٔ 3 (آل‌عمران) آیه 18 خداوند «اندیشمندان» را تا مقام فرشتگان بالا می‌برد:
«شهد الله أنّه لا إله إلا هو و الملائکه واولوا العلم قائما بالقسط لا إله إلا هو العزیز الحکیم».
خداوند، (با ایجاد نظام واحد جهان هستی)، گواهی می‌دهد که معبودی جز او نیست و فرستگان و صاحبان دانش، (هرکدام به‌گونه‌ای بر این مطلب)، گواهی می‌دهند درحالی‌که (خداوند در تمام عالم) قیام به عدالت دارد معبودی جز او نیست که هم توانا و هم حکیم است.
در سورهٔ 39 (زمر) آیه 9 خداوند می‌فرماید: دانایان و نادانان یکی نیستند.
«أمّن هو قانت أناء اللیل ساجداً وقائماً یحذر الاخره ویرجوا رحمه ربّه قل هل یستوی الذین یعلمون والذین لا یعلمون إنّما یتذکر اولوا الالباب»
آیا چنین کسی باارزش است یا کسی که در ساعات شب به عبادت مشغول است و در حال سجده و قیام، از عذاب آخرت می‌ترسد و به رحمت پروردگارش امیدوار است؟! بگو: «آیا کسانی که می دانند با کسانی که نمی دانند یکسانند؟! تنها خردمندان متذکّر می شوند!»
درحالی‌که در سورهٔ 34 (سبا) آیهٔ 6 می‌فرماید:
«ویری الذین اوتوا العلم الذی أنزل إلیک من ربّک هو الحق ویهدی إلی صراط العزیز الحمید»
کسانی که به ایشان علم داده شده، آنچه را از سوی پروردگارت بر تو نازل شده حق می‌دانند و به راه خداوند عزیز و حمید هدایت می‌کند.
ارزش علم و عالم در قرآن کریم بسیار بالاست؛ زیرا هرچه انسان بیشتر علم بیاموزد، بیشتر به وجود خداوند پی می‌برد. پس تعجبی ندارد که اولین آیه‌ای که نازل شد در رابطه با دعوت به خواندن و نوشتن باشد. سورهٔ 96 (علق) با آیه زیر شروع می‌شود:
«اقرأ باسم ربّک الذی خلق»
بخوان به نام پروردگارت که (جهان را) آفرید.
در نزد خداوند مرتبه علم و منزلت عالم بالاست زیرا از طریق کسب دانش انسان به ایمان به خدا می‌رسد.
او در سورهٔ 35 (فاطر) آیهٔ 28 می‌فرماید:
«إنّما یخشی الله من عباده العلماء»
از میان بندگان خدا، تنها دانشمندان از او می‌ترسند.
خداوند همچنین در قرآن کریم به ما امر می‌کند که در آیات او در آسمان‌ها و زمین تفکر کنیم. سورهٔ 45 (جاثیه) آیه‌های 5 ـ 3:
«إنّ فی السّموات والارض لایات للمؤمنین»
بی‌شک در آسمان‌ها و زمین نشانه‌های (فراوانی) برای مؤمنان وجود دارد.
«وفی خلقکم وما یبث من دابّه آیات لقوم یوقنون»
ونیز در آفرینش شما و جنبندگانی که (در سراسر زمین) پراکنده ساخته، نشانه‌هایی است برای جمعیتی که اهل یقین‌اند.
«واختلف اللیل والنّهار وما انزل الله من السّماء من رزق فاحیا به الارض بعد موتها وتصریف الریاح آیات لقوم یعقلون»
و نیز در آمدوشد شب و روز و رزق و بارانی که خداوند از آسمان نازل کرده و به‌وسیله آن زمین را بعد از مردنش حیات بخشیده و همچنین در وزش بادها، نشانه‌های روشنی است برای گروهی که اهل تفکّرند خداوند در دو آیه اول سورهٔ 68 (قلم) برای تکریم دانش و نگارش به قلم سوگند می‌خورد:
«ن والقلم وما یسطرون»
ن، سوگند به قلم و آنچه می‌نویسند،
«ما انت بنعمه ربّک بمجنون»
که به نعمت پروردگارت تو مجنون نیستی،
در قرآن کریم در آیه‌های بسیاری دانشمندان مورد تحسین قرار می‌گیرند. علاوه بر آنچه ذکر شد، در سورهٔ 3 (آل‌عمران) در دو جای مختلف خداوند خردمندان را می‌شناساند. خردمندان کسانی هستند که خدا را می‌پرستند و در آیات او عمیقاً تدبر و تفکر می‌کنند.
در سورهٔ 3 (آل‌عمران) آیه‌های 190 و 191 آمده است:
«إنّ فی خلق السموات والارض واختلاف اللیل والنّهار لایات لاولی الالباب»
مسلماً در آفرینش آسمان‌ها و زمین و آمدورفت شب و روز، نشانه‌های (روشنی) برای خردمندان است.
«الذین یذکرون الله قیاما وقعودا و علی جنوبهم و یتفکّرون فی خلق السموات و الارض ربّنا ما خلقت هذا باطلا سبحانک فقنا عذاب النار»
همان‌ها که خدا را در حال ایستاده و نشسته و آنگاه‌که بر پهلو خوابیده‌اند، یاد می‌کنند و در اسرار آفرینش آسمان‌ها و زمین می‌اندیشند و می‌گویند: بارالها! این‌ها را بیهوده نیافریده‌ای! منزهی تو! ما را از عذاب آتش، نگاه دار.
در سورهٔ 29 (عنکبوت) آیهٔ 49 آمده است:
«بل هو آیات بینات فی صدور الذین اوتوا العلم وما یجحد بآیاتنا إلا الظالمون»
ولی این آیات روشنی است که در سینه دانشوران جای دارد و آیات ما را جز ستمگران انکار نمی‌کنند.
در احادیث، پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌اله) از انواع دانش چه مذهبی و چه علمی بسیار دفاع می‌کنند. من به چند مورد آن‌ها از کتاب «پیامبر اسلام حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌اله) و برخی احادیث ایشان» نوشته اسماعیل کشمیری اشاره می‌کنم:
1. دانشمندان وارثان پیامبران‌اند.
2. کسب دانش بر هر مرد و زن مسلمانی واجب است.
3. ز گهواره تا گور دانش بجوی.
4. کسی که خانه‌اش را به‌قصد کسب دانش ترک کند در راه خدا قدم نهاده است.
5. اگر خداوند بخواهد کسی را هدایت کند کاری می‌کند که او درک و یادگیری داشته باشد. یقیناً دانش محصول یادگیری است.
در اسلام بین علم و مذهب تضاد نیست، بلکه رابطه سالم، نزدیک و متعادلی وجود دارد. در اسلام بین قلب و معز، بین آنچه معنوی و آسمانی و آنچه مادی و زمینی است تعادل وجود دارد، تعادلی الهی که به هر یک از موارد فوق ارزش خود را می‌دهد.
در این رابطه دکتر موریس بوکای در کتابش «انجیل، قرآن و علم: کتاب های مقدس در پرتو دانش جدید» می‌گوید:
علم و قرآن چنان رابطه تنگاتنگی دارند که موجب تعجب است. به‌خصوص به این دلیل که این رابطه در راستای هماهنگی است نه ناسازگاری.
قرآن کریم مسلمانان صدر اسلام را به مطالعه علوم مختلف همراه با مطالعات مذهبی اسلامی فرامی‌خواند. دکتر مرد هفمن، سفیر آلمان در رباط در این رابطه می‌گوید: اساس شکوفایی مطالعات اسلامی، عطش انسان برای کسب دانش و آمادگی مسلمین برای به‌کارگیری ذهنشان بود. او 14 دانشمند مسلمان صدر اسلام را نام می‌برد که به تحقیقات علمی جهان غنا بخشیدند.
1. بن فرنس (فوت 888) که اولین تلاش برای به‌کارگیری جریان هوا به‌عنوان وسیله سفر را به او نسبت می‌دهند.
2. خوارزمی (فوت 846) که علم جبر را ابداع کرد و کله لگاریتم از نام او گرفته شده است.
3. ابن بکر رازی (935 ـ 864) که کتاب پزشکی او چند قرن کتاب مرجع دانشجویان پزشکی در دانشگاه‌های اروپا بود.
4. ابن‌سینا (اوسینا) فیلسوف و پزشک (1037 ـ 980) که دایرة‌المعارف پزشکی او در مؤسسات و دانشگاه‌های اروپایی تا قرن نوزدهم استفاده می‌شد.
5. ابن هیثم (1039 ـ 965) مخترع آنچه در فیزیک نور تاریک‌خانه نامیده می‌شد.
6. بیرونی (1050 ـ 973) تاریخ‌نگار علم و مرد سیاست که ستاره‌شناسی، معدن شناسی، داروشناسی و علوم دیگر را آموخت.
7. عمر خیام (فوت 1211) شاعر بزرگ که در ریاضیات، ستاره‌شناسی و علوم دیگر تبحر داشت.
منبع: مجله بشارت