قرآن، کتابی جامع و کامل است. همین ویژگی قرآن است که چیزی از جزئیات زندگی آدمی را فرونگذاشته است. در حقیقت، قرآن و اسلام، سبک زندگی سالم و درست را به مردم ارائه می‌دهند.
سبک زندگی در اسلام بر اساس اهداف متعالی آفرینش هستی و انسان تعریف و تبیین شده و لذا بر اساس محورهایی چون فطرت بشری، عدالت و عقلانیت و مانند آن سامان یافته است و در کلیات دستخوش تغییر و تحول نمی‌شود؛ زیرا این امور، جزو امور ثابتی است که زمان و مکان در آن تأثیری ندارد و تنها اموری تغییر می‌یابد که در دام مقتضیات زمان و مکان قرار می‌گیرند.
اسلام با توجه به فطرت بشر گاه در جزئیات نیز دخالت می‌کند و این‌گونه نیست که سبک زندگی را تنها در بخش کلیات و سطوح عالی تبیین کند، بلکه به حوزه‌های کوچک‌تر و جزئی‌تر نیز وارد می‌شود و حتی در حوزه آداب افزون بر اخلاق دستورهایی را ارائه می‌دهد. یکی از این موضوعات بسیار ریز و دقیق و لطیف در سبک زندگی، آداب مهمانی است که در آیات قرآنی به اشکال گوناگون به این موضوع پرداخته شده است.
آداب مهمانی و میزبانی
مهمانی همانند هر کار دیگر، آدابی دارد که اگر بدان عمل شود، به انسان‌ها در رسیدن به مقصد و قرار گرفتن در مسیر درست خدایی شدن کمک بسیاری می‌کند؛ زیرا انسان در روابط اجتماعی است که خود را به‌طور کامل تعریف می‌کند و اصولاً هویت، تنها در سایه شناسایی دیگری معنا می‌یابد و هویت‌یابی در سایه آن محقق می‌شود، شخصیت هرکسی در جامعه شکل کامل پیدا می‌کند. ازاین‌رو حوزه مسائل و مباحث اجتماعی و تعاملات انسانی بیشتر موردتوجه و اهتمام قرآن و اسلام است. برخی از آداب مهمانی و میزبانی به‌قرار زیر است: (در مقابل هریک از آداب ذکرشده منبع قرآنی آن آمده است)
۱- دعوت: انسان اگر بخواهد ادب مهمانی را رعایت کند، از همان آغاز نباید بی دعوت جایی برود. (احزاب، آیه ۵۳)
۲- استقبال از مهمان: میزبان به استقبال و پیشواز تا سر در خانه بیاید و به گرمی مهمان را به درون خانه دعوت کند. (همان سوره)
۳- بی‌تعارف و صریح: میزبان اگر آمادگی مهمانی ندارد، باید تعارف را کنار بگذارد و شفاف از عدم امکان و یا عدم آمادگی خود برای پذیرائی به مهمان بگوید. (نور، آیه ۲۸)
۴- عدم ناراحتی: وقتی بی دعوت قبلی به مهمانی رفتید، اگر میزبانی آمادگی مهمانی نداشت و شما را برگردانید، ناراحت نشوید و پوزشش را بپذیرید و برگردید. (همان آیه)
۵- انتظار: وقتی بی دعوت قبلی جایی رفتید، در منزل منتظر بمانید تا میزبان برسد و در را بر روی شما بگشاید. (حجرات، آیه ۵) بنابراین زیاد در نزنید و این پا و آن پا نکنید که چرا دیر کرده و در را باز نکرده است، شاید میزبان آماده نیست و می‌خواهد خانه یا خود را برای ورود شما آماده کند و یا با خانواده‌اش مشورت کند و نظرشان را در ارتباط با مهمانی ناخوانده شما جویا شود.
۶- بدون اجازه وارد نشدن: تا زمانی که میزبان به استقبال شما به در منزل نیامده، شما وارد خانه نشوید حتی اگر از قبل دعوت شده باشید. (احزاب، آیه ۵۳ و حجرات، آیه ۵)
۷- پیشتازی در سلام و تحیت: هرگاه میزبان شما را به درون خانه فراخواند هنگام ورود سلام کنید. (نور، آیه ۶۱)
۸- پاسخ‌گویی به تحیت و سلام: اگر وارد خانه شدید هر که در خانه بر شما سلام کرد، شما به سلام ایشان به گرمی و به سلامی بهتر پاسخ گویید و خوش‌رویی خود را با سلام بهتر نشان دهید. (النساء، آیه ۸۶)
۹- نشستن: میزبان هر جا گفت بنشینید همان‌جا بنشینید (مجادله، آیه ۱۱) و تعارف را کنار بگذارید، زیرا ممکن است میزبان معذوریتی داشته باشد که می‌خواهد شما آنجایی که مشخص کرده بنشینید و بی اذن و اجازه جابه‌جا نشوید مگر اینکه بسیار خودمانی باشید و با خصوصیات و اخلاق شخص و نیز وضعیت خانه و خانواده آشنایی داشته باشید که در این موارد هم بهتر است ادب مهمانی را به‌جا آورده و خودسرانه جابه‌جا نشوید. به‌قول‌معروف مهمان باید خود را اسیر صاحب‌خانه بداند نه اینکه میزبان اسیر مهمان شود.
۱۰- جا دادن به دیگری: در مهمانی عمومی‌تر، هر تازه‌واردی با چشم، دنبال جایی می‌گردد. در این حالت بهتر است که به این اشخاص تعارف کنید و جا بدهید و نگویید که میزبان با آوردن این مهمان جا را تنگ کرده است. اگر کسی درخواست جایی کرد به او جا بدهید. (مجادله، آیه ۱۱)
۱۱- احترام: به هرکسی که وارد شد احترام بگذاریم و با سلام و تحیت به استقبال کلامی او برویم. (همان آیه)
۱۲- بلند شدن به‌پای مهمان: به احترام و تکریم تازه‌واردان بلند شویم. (همان آیه) اگر مهمان تازه‌وارد مؤمنی است بیشتر تکریم و احترام کنیم و در بلند شدن و اعمال دیگر پیشتاز باشیم.
۱۳- شتاب در پذیرایی: اگر مهمان وارد شد، در پذیرایی شتاب کنید حتی با یک لیوان آب و شربت. اگر مهمان به دعوت شما وارد شده در تهیه غذا شتاب کنید و به یاری همسرتان بشتابید و به او در تهیه غذا کمک کنید. (ذاریات، آیه ۲۶)
۱۴- چشم‌انتظار غذا نبودن: مهمان وقتی وارد شد، چشم‌انتظار فوری غذا نباشد و چشم به این ظرف و آن ظرف ندوزد که غذا آماده است یا نه و یا اینکه غذا چیست. (احزاب، آیه ۵۳)
۱۵- یاری به همسر: در تهیه غذا برای مهمان به‌ویژه مهمانی‌های ناگهانی به همسرتان کمک کند. (همان آیه)
۱۶- غذای حلال: غذایی که میزبان تهیه می‌کند باید حلال، پاک و طیب باشد. (بقره، آیه ۱۷۲ و مؤمنون، آیه ۵۱ و آیات دیگر)
۱۷- بهترین غذا: در پذیرایی از مهمان کوشا باشید و بهترین غذا را تهیه کنید، چنان‌که حضرت ابراهیم (علیه‌السلام) حتی برای مهمانان سرزده‌اش گوساله‌ای چاق‌وچله را می‌کشد و به کمک همسرش کباب می‌کند. (ذاریات/۲۶)
۱۸- سفره انداختن: سفره را پیش مهمان ببرید و بیندازید، نه اینکه مهمان را از جایی بلند کنید و به‌جایی دیگر ببرید و بگویید: بفرمایید اینجا. (همان آیه)
۱۹- تعارف کردن: میزبان وقتی سفره پهن شد، تعارف کند تا مهمان دست به غذا برد. (ذاریات، آیه ۲۷)
۲۰- اندازه نگه‌داشتن در خوردن و نوشیدن و دوری از اسراف: در خوردن و نوشیدن اندازه نگه دارید و به مقداری بخورید که مصداق اسراف و زیاده‌روی نباشد. (اعراف، آیه ۳۱) بسیاری از مردم چون به مهمانی می‌روند زیاده‌روی می‌کنند و این دور از ادب مهمانی است.
۲۱- پرهیز از ریخت‌وپاش و تبذیر: میزبان در تهیه غذا باید اندازه نگه دارد و آن‌قدر غذا و خوراکی تهیه نکند که خورده نشده و دور ریخته شود. تفاوت اسراف و تبذیر این است که اسراف یعنی هرگونه زیاده‌روی در هر کار و فکری حتی امور اعتقادی، ولی تبذیر این است که شخص نعمتی را استفاده نکند و تباه و ضایع سازد. بذر به معنای پاشیدن است. غذاهایی که زیاد از حد و اندازه تهیه و سپس در سطل زباله ریخته می‌شود نمونه بارز و آشکار تبذیر است. کسانی که تبذیر می‌کنند دوستان و یاران شیطان هستند و در مسیر شیطانی گام برمی‌دارند؛ ازاین‌رو خداوند کسانی را که تبذیر می‌کنند و ریخت‌وپاش در زندگی دارند دوست نمی‌دارد. (اسراء، آیه ۲۷)
۲۲- خوردن غذای پاک و پاکیزه: در هنگام خوردن دقت کنید که هر چیزی را نخورید (عبس، آیه ۲۴) بلکه طعامی پاک و پاکیزه بخورید. (مؤمنون، آیه ۵۱ و بقره، آیه ۱۷۲)
۲۳- شکر و سپاس: پس از خوردن غذا شکر خدا گویید و سپاسگزار میزبان باشید (بقره، آیه ۱۷۲) و غر نزنید که این چه غذایی بوده است.
۲۴- تکریم مهمان: میزبان و نیز همسرش برای تکریم و احترام به مهمانان بر سر سفره و یا سر درب اتاق حاضر شود. (ذاریات، آیه ۲۶، ۲۷ و ۲۹)
۲۵- خوش‌گویی: میزبان و مهمان همان‌گونه که خوش‌رویی می‌کنند خوش‌گو باشند و پسندیده و زیبا سخن بگویند که شادی‌آفرین باشد و دلگیر، سخن نگویند. (همان آیات)
۲۶- بخورید و بروید: وقتی غذا خوردید بروید (احزاب، آیه ۵۳) و برای سخن گفتن نمانید که این کار چه‌بسا موجب اذیت صاحب‌خانه و میزبان شود و او در رودربایستی قرار گیرد و دچار معذوریت شود.
۲۷- اجازه گرفتن: پس از غذا خوردن و هنگام رفتن از میزبان اجازه خروج بگیرید. (نور، آیه ۶۲) پس اگر میزبان اجازه رفتن داد بروید وگرنه منتظر باشید تا میزبان اذن خروج بدهد. (همان آیه)
۲۸- مراعات میزبان: مهمان همواره باید مراعات حال میزبان را بکند. (همان آیه)
بدین ترتیب آنچه بیان شد تنها گوشه‌ای از آداب مهمانی و میزبانی در قرآن است که فهرست‌وار ذکر گردید و علاقه‌مندان می‌توانند به کتاب‌های اخلاقی و تفسیری مراجعه کنند.
منبع: سایت صداوسیمای خلیج‌فارس