«وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَیبِ لا یعْلَمُها إِلاَّ هُوَ وَ یعْلَمُ ما فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ ما تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ إِلاَّ یعْلَمُها وَ لا حَبَّةٍ فِی ظُلُماتِ الْأَرْضِ وَ لا رَطْبٍ وَ لا یابِسٍ إِلاَّ فِی کتابٍ مُبِینٍ» انعام (6)، آیه 59.؛ «کلیدهای غیب، تنها نزد اوست و جز خداوند، کسی آن را نمی‌داند. آنچه در خشکی و دریاست، میداند و هیچ برگی از درخت ساقط نمیشود، مگر این که خدا آن را میداند و هیچ راهنمایی در تاریکی‌های زمین و هیچ تر و خشکی نیست؛ مگر اینکه در کتاب مبین ثبت است».
چند دیدگاه، دراین‌باره وجود دارد که عبارت‌اند از:
1. دیدگاه حداکثری؛
بنابراین دیدگاه، تمام علوم در قرآن موجودند؛ به دلیل آیه مذکور و آیه 88 سوره نحل که می‌فرماید: «وَ نَزَّلْنا عَلَیک الْکتابَ تِبْیاناً لِکلِّ شَیءٍ»؛ «ما کتاب را بر تو نازل کردیم که روشن‌کننده هر چیزی است». از این رو، همگان می‌توانند با سعی و تلاش خود و متناسب با رشته تخصصی خود، حتی دانش‌های مختلف شیمی‌و فیزیک را از قرآن استخراج کنند و حقایق را کشف کنند.
اسکندرانی در «کشف الاسرار النورانیه»، طنطاوی در کتاب «الجواهر فی تفسیر القرآن» و ابن کثیر در «تفسیر القرآن العظیم» و ملأ محسن فیض کاشانی، از این گروه‌اند.
2. دیدگاه حداقلی؛
بنابراین دیدگاه، قرآن تنها به بیان عقاید و ارزش‌ها پرداخته است و طرح مسائل علمی‌با قدسی بودن قرآن و دین، سازگار نیست. عبدالکریم سروش در «فربه تر از ایدئولوژی» از این گروه است.
ناگفته نماند که طرح مسائل علمی‌در قرآن، با قدسی بودن آن منافات ندارد؛ چنان‌که ظاهر بسیاری از آیات قرآن، درباره کارهای دنیایی مردم، جنگ و صلح آن‌ها و دقت در پدیده‌های طبیعی و زمین و آسمان می‌باشد.
3. دیدگاه اعتدالی؛
همه علوم در قرآن وجود ندارند؛ بلکه قرآن، کتاب هدایت است و برخی علوم دیگر به مناسبت‌های گوناگون، تنها مورد اشاره قرار گرفته‌اند.
علامه طباطبائی (رحمه‌الله) و شهید مطهری از این گروه می‌باشند.
بنابراین دیدگاه، آیه شریفه «وَ نَزَّلْنا عَلَیک الْکتابَ تِبْیاناً لِکلِّ شَیءٍ»، درست است که مربوط به همین قرآن کریم است؛ ولی روشن‌کننده هر چیزی در موضوع خودش است و موضوع قرآن، هدایت بشر است؛ نه علوم تجربی و ریاضی و فیزیک؛ بلکه هر چیزی راجع به هدایت لازم باشد، در قرآن هست.
فرض کنید در یک کتاب شیمی، دانشمندی می‌نویسد: من در این کتاب، از هیچ مسئله‌ای فروگذار نکردم؛ منظور چیست؟ مسلماً مقصود او، مسائل مربوط به موضوع همان کتاب، یعنی شیمی‌است.
قرآن نیز کتاب هدایت و کتاب انسان‌سازی است و اگر گفته شود همه‌چیز در آن است، منظور آن چیزهایی است که مربوط به هدایت است.
در آیه شریفه، لفظ «کل شیء» آمده، اگر منظور آیه خاص هدایت بود، مخصّص آن را می‌آورد و حالا که نیاورده، پس مرادش عموم است؛ به‌ویژه کلمه «کل» که نص در عموم است؛ پس چرا می‌گویید: قرآن فقط مربوط به هدایت است؟
گاهی مخصّص، لفظی و گاهی عقلی است. مخصص لفظی هم گاهی متصل است و گاهی منفصل. باید دانست که قید و مخصص عقلی نیز از شمار قرائن متصل محسوب می‌شود؛ زیرا مطلب آن‌قدر روشن بوده که نیاز به ذکر مخصص وجود نداشته، قرینه عقلی گاهی از لفظ هم دلالتش بیشتر است.
در اینجا قرینه و قید و مخصص عقلی، این است که اگر همه علوم در قرآن وجود می‌داشت، امور زیر لازم می‌آمد:
اولاً، مثنوی هفتاد من می‌شد.
ثانیاً، باید آن مطالب از قرآن فهمیده می‌شد و صرف ادعا، فایده ندارد؛ درحالی‌که فهم علوم و دانش‌های مختلف، مانند شیمی‌و فیزیک از قرآن، مشکل است.
پس به قرینه عقلی در این آیه و ظهور آیات دیگر، معنای آیه این است که قرآن، کتاب هدایت بشر است و آنچه دراین‌باره لازم است، فروگذار نشده است.
درباره آیه شریفه: «لا رَطْبٍ وَ لا یابِسٍ إِلاَّ فِی کتابٍ مُبِینٍ» انعام (6)، آیه 59.؛ «هیچ تر و خشکی نیست مگر اینکه در کتاب مبین موجود می‌باشد»، نیز برخی گفته‌اند: منظور از «کتاب مبین»، لوح محفوظ و کتاب علم غیب الهی می‌باشد که فراتر از این قرآن است.
البته می‌توان گفت: قرآن دارای لایه‌ها و بطون فراوانی است؛ اما کلید فهم آن در اختیار مفسران اصلی و اهل‌بیت (علیهم‌السلام) است و مربوط به عموم مردم نیست و روایاتی که می‌فرمایند: «قرآن، هفت بطن دارد و هر بطنی نیز هفت بطن دارد» یا «ما اهل‌بیت، همه علوم را از نقطه بسم‌الله در میآوریم»، از همین دسته هستند.
بنابراین، سؤال این بود که وجود همه علوم بشری در قرآن آری یا نه؟ ما معتقدیم: نه، بلکه اشاراتی در قرآن هست؛ تشویق به کسب علم در قرآن هست؛ مثلاً «ما آهن را خلق کردیم. در آهن منافعی برای شما هست».
با این آیه، خداوند به بشر خط می‌دهد که به سراغ استفاده از آهن برود؛ ولی معنای آن، این نیست که هر چه در رابطه با آهن هست، در قرآن به شما یاد دادیم یا مثلاً «آیا زمین به دور خورشید می‌چرخد یا خورشید به دور زمین»؟ یک‌زمانی نمی‌شد این را از قرآن استفاده کرد؛ اما کم‌کم براثر رشد عقل و علم بشری، از بعضی آیات استفاده شد که زمین به دور خورشید می‌گردد.
البته قرآن برای این نازل نشده، ولی اشارات علمی‌دارد و حتی از بعضی آیات استفاده می‌شود که تمام کهکشان‌ها در حال حرکت هستند؛ مثل «کلٌّ فِی فَلَک یسْبَحُونَ» همه‌چیز در حال سیر است؛ ولی معنای آن این نیست که قرآن تمام علوم نجوم را بیان نموده است. بنابراین، اگر گفته شود تمام علوم و یا بسیاری از دانش‌ها از قرآن قابل‌استخراج است، می‌گوییم: چنین کاری فقط توسط پیامبر و امامان (علیهم‌السلام) امکان دارد.
اگر انسان به روایت ذیل توجه کند، مطلب دقیقی را دریافت خواهد کرد:
«قال ابو عبد الله (علیه‌السلام) ما من امر یختلف فیه اثنان الا و له اصل فی کتاب الله عز و جل و لکن لا تبلغه عقول الرجال الکافی، ج 1، ص 60، باب الرد الی کتاب و السنه.؛ امام صادق (علیه‌السلام) فرمود: هیچ‌چیزی نیست که دو نفر در آن اختلاف کنند؛ مگر آنکه برای آن در کتاب خدای عز و جل، اصلی می‌باشد؛ ولی اندیشه و عقل مردم بدان نمی‌رسد».
مراد از «اصل»، قاعده کلی است؛ یعنی همه جزئیات در قرآن نیست؛ ولی قواعد کلی آن‌ها وجود دارد؛ مانند تشویق به تدبر و تعقل و عدالت و سعی و تلاش و امثال آن. البته دیگر مردمان نیز به هر مقدار که در متن آیات قرآن و ارتباط آن‌ها با یکدیگر، تعقل و تدبر کنند و از احادیث معصومان و محبت و ولایت آنان بیشتر بهره‌مند باشند، برای نیازهای علمی‌خود در سطوح مختلف فردی و اجتماعی، بیشتر می‌توانند از راهنمایی‌های قرآن بهره‌مند شوند و به‌عبارت‌دیگر، اگرچه شأن اولیه و اصلی قرآن، بهره‌گیری از آن در جهت هدایت فرد و جامعه است و همه علوم در ظاهر الفاظ قرآن نیامده، اما ازآنجاکه راه‌یابی به حقایق هستی و بهره‌مندی از نور علم، نیاز به قابلیت و لیاقت دارد، اعتصام و چنگ آویختن به ریسمان آیات قرآن و ولایت معصومان (علیهم‌السلام) می‌تواند بهترین امکان و شرایط را برای انسان فراهم آورد؛ تا به «حقیقت ملکوتی علم»، دست یابد و از طریق مراجعه و انس با قرآن، جرقه‌های علمی‌و معنوی در انسان زده شود؛ چنان‌که موارد متعددی دیده و تجربه شده و بسیاری از علوم و مجهولات بشری از این طریق، کشف شده است، بنابراین، می‌توان به صاحبان علم و خرد توصیه کرد که برای دست‌یابی به سررشته‌های علمی‌و پی‌ریزی بنیان‌های علمی، در رشته‌های مختلف، از قرآن بیشترین استفاده را ببرند.
پرسش‌ها و پاسخ‌های قرآنی- جلد 36(تفسیر آیات برگزیده) - نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها - اداره مشاوره و پاسخ
منبع: پرسمان دانشجویی