انفاق در قرآن

واژه انفاق، مصدر باب اِفعال، از ریشه نَفَقة است و در معنای آنچه خرج و مصرف می‌شود، به کار می‌رود. در اصطلاح، انفاق خرج کردن مال در راه خداوند است؛ چه مستحبی و چه وجوبی. در مقابل این اصطلاح، بُخل قرار دارد که خودداری انسان از خرج مال در راه خداست و صفت بسیار مذموم و نکوهیده‌ای است. در فرهنگ اسلامی، از انفاق مستحب تحت عنوان صدقه یاد می‌شود و در اصطلاح قرآن، انفاق واجب، همان زکات است. در قرآن کریم، در آیات بسیاری، بر موضوع انفاق و لزوم توجّه به آن تأکید شده و برای این کار، پاداش و اجر زیادی ذکر گردیده است.

 

جایگاه انفاق

از تدبّر در آیات قرآن کریم و احادیث اسلامی، چنین معلوم می‌شود که انفاق، یکی از مهم‌ترین اصول تربیتی در سیاست اجتماعی و مکتب اقتصادی اسلام است؛ اصلی که همه جوانب زندگی آدمی‌را در برمی‌گیرد، ولی اهمیّت بیشتر آن، در تأثیر اقتصادیِ تکامل آفرین و حیات‌بخش آن تبلور می‌یابد؛ زیرا اساس فقر و نیازمندی را از بین طبقات پایین جامعه ریشه‌کن ساخته، از پیدایش تکاثر و اتراف که موجب انباشت دارایی و امکانات جامعه در دست سرمایه‌داران است، جلوگیری به عمل می‌آورد. ازآنجاکه هدف اساسی مکتب الهی اسلام، برقراری قسط و عدل در جامعه است، انفاق یکی از مهم‌ترین اصول اسلامی‌است که به تحقق عدل و قسط کمک می‌کند و بر این اساس، از شمار بزرگ‌ترین تکالیف اسلامی‌و اصول عملی محسوب می‌گردد.

 

انفاق در روایات

یکی از خطرهای بزرگی که آدمی را همواره در طول زندگی تهدید می‌کند، برخورد نامناسب با مال و دارایی است. خداوند متعال همان گونه که اسراف را حرام کرده، انباشتن بی رویّه مال را نیز ممنوع می‌داند. پیامبر اکرم ^{(صلی‌الله‌علیه‌و‌اله)} می‌فرماید: «ما پیامبران برای جمع مال مبعوث نشده‌ایم، بلکه برای انفاق آن مبعوث گشته‌ایم». امیر مؤمنان علی ^{(علیه‌السلام)} آنجا که به بخشیدن مال و ایثار به دیگران سفارش می‌کند، می‌فرماید: «بخشنده و ایثارگر باش، و میانه‌روی را پیشه کن و غیر از این دو نباش؛ یعنی بُخل و اسراف کاری را کنار بگذار». امام باقر ^{(علیه‌السلام)} هم در اشاره به‌این امر، می‌فرماید: «خداوند، گنج ساختن و اندوختن بی رویّه زر و سیم را حرام کرده، به انفاق آن در راه خدا سفارش می‌کند».

 

سفارش به انفاق در قرآن

قرآن کریم در آیات بسیاری، بر موضوع انفاق در راه خدا تأکید می‌کند و خودداری از انفاق را، هلاکت به دست خود و نابودی توصیف می‌نماید، آنجا که می‌فرماید: «در راه خدا انفاق کنید و خود را با دست‌های خویش به هلاکت میندازید و احسان کنید؛ که خدا احسان کنندگان را دوست می‌دارد».

 

انفاق، رکنی از ایمان

در برخی از آیات قرآن، آنجا که سخن از مؤمنان به میان می‌آید، برای آنان ویژگی‌هایی ذکر می‌شود که یکی از آن‌ها، پای بندی به انفاق در راه خداست. در سوره انفال در وصف مؤمنان می‌خوانیم: «از آنچه برای ایشان روزی کرده‌ایم، به دیگران انفاق می‌کنند». در روایات اهل‌بیت ^{(علیهم‌السلام)} از جمله ویژگی‌های مؤمنان واقعی، بخشش و انفاق در راه خدا ذکر شده است. امام سجاد ^{(علیه‌السلام)} می‌فرماید: «یکی از ویژگی‌های اخلاقی مؤمن، انفاق به میزان قدرتی است که دارد؛ یعنی هر چند تنگدست باشد، باز از انفاق غافل نیست و به تناسب امکاناتش انفاق می‌کند». حضرت امام صادق ^{(علیه‌السلام)} در روایتی، ویژگی خاص مؤمن را انفاق کردن در راه خدا ذکر می‌کند و می‌فرماید: «مؤمن کسی است که... زیادی مال و ثروت خویش را در راه پروردگار عالم انفاق کند».

 

انفاق از چه چیز؟

قرآن کریم، انفاق به دیگران را یکی از ویژگی‌های خوب پرهیزکاران ذکر می‌کند و می‌فرماید: «پرهیزکاران، کسانی هستند که به غیب ایمان می‌آورند، نماز را به پا می‌دارند و از آنچه برای آنان روزی کرده‌ایم، انفاق می‌کنند». با دقت در این آیه، درمی‌یابیم که پرهیزکاران، کسانی هستند که نه تنها از اموال خود که ازآنچه روزی و نصیب آن‌ها شده، مانند علم و دانش، نیروهای جسمانی، موقعیت‌های اجتماعی و آبرو و حیثیت در کمک به دیگران استفاده می‌کنند. امام صادق ^{(علیه‌السلام)} در تفسیر این بخش از آیه می‌فرماید: «مفهوم این عبارت آن است که مردم پرهیزکار، علوم و دانش‌هایی را که به آن‌ها تعلیم داده‌ایم، نشر می‌دهند و به نیازمندان می‌آموزند»؛ به‌این دلیل که به طور معمول، انفاق را، انفاق مالی می‌دانند، امام ^{(علیه‌السلام)} با ذکر این انفاق معنوی، گستردگی دامنه و مفهوم انفاق را روشن می‌کنند؛ وگرنه، منظور ایشان، انحصار مفهوم انفاق در دانش نیست.

 

انفاق ارزشمند

در فرهنگ اسلامی، ارزشمندی کارها با میزان اخلاص انجام دهنده آن و برای خدا بودن کار سنجیده می‌شود. هر کاری که با انگیزه جلب رضایت خدا انجام گیرد و نیّت و انگیزه دیگری در آن نباشد، از ارزش و اهمیت بیشتری برخوردار است. در موضوع انفاق هم آن قبیل از انفاق‌ها ارزشمندند که انجام دهنده آن، پیش و بیش از هر چیزی، به انگیزه الهی توجّه داشته باشد. عالم بزرگ، مرحوم طبرسی در تبیین مراد آیه‌ای از قرآن که به معرفی نیکوکاران و کارهای نیک می‌پردازد، می‌فرماید: «نیکوکار، کسی است که... مال را در راه محبّت خدا و فقط برای خدا انفاق کند». همچنین آیه دیگری تصریح شده که انفاق در راه خدا، در صورتی در پیشگاه الهی مورد قبول خواهد بود که به دنبالِ منّت یا چیزی که موجب آزار و رنجش نیازمندان می‌شود، نباشد؛ وگرنه‌این کار، اجر و پاداش انفاق را از بین می‌برد و ارزش آن را تباه می‌سازد.

 

شایسته‌ترین مال برای انفاق

در آیات بسیاری که به انفاق در راه خدا توصیه شده، بر این حقیقت هم تأکید گردید؛ که افراد، از چیزی که بیشتر دوست دارند، انفاق کنند، نه آنچه را نیازمندان قبول می‌کنند و می‌پسندند؛ زیرا فقیران، به جهت شدّت فشار فقر و نیازمندی، حتی حاضر به پذیرفتن اشیا و امور ناچیز هم هستند.

قرآن کریم در آیات متعددی، مؤمنان را به‌این نکته توجه می‌دهد؛ از جمله می‌فرماید: «ای کسانی که‌ایمان آورده‌اید، از قسمت‌های پاکیزه اموالی که به دست آورده‌اید،... انفاق کنید و به سراغ قسمت‌های ناپاک و غیرخالص اموال نروید که خودتان هم حاضر به پذیرفتن آن‌ها نیستید». نیز در آیه دیگری تصریح می‌شود که: «شما به بر و نیکی دست نخواهید یافت، مگر اینکه از آن چیزهایی که خودتان دوست دارید، انفاق کنید». با توجه به‌این فرمان‌هاست که وقتی حضرت زهرا ^{(سلام‌الله‌علیها)} در شب عروسی خود می‌خواهد به فقیری انفاق کند، پیراهن نو عروسیِ خود را که دوست‌داشتنی‌ترین وسیله حضرت در آن لحظه بود، به فقیر می‌بخشد.

 

شیوه درست انفاق

قرآن کریم و روایات معصومان، دو شیوه آشکار و نهان را برای انفاق بیان داشته‌اند. قرآن کریم، هر دو نوع انفاق را، شایسته و خوب می‌داند و می‌فرماید: «اگر انفاق‌ها را آشکار کنید، خوب است و اگر آن‌ها را مخفی ساخته، به نیازمندان بدهید، برای شما بهتر است». بعضی از مفسران گفته‌اند در مورد انفاق واجب، بهتر است همیشه آشکار انجام گیرد، ولی به یقین، شیوه انفاق، به شرایط و موقعیت بستگی دارد. در پاره‌ای از موارد که‌این کار اثر تشویقی دارد و لطمه‌ای به اخلاص انسان نمی‌زند، بهتر است انفاق به صورت آشکار انجام گیرد و در مواردی که بیم ریاکاری یا آسیب به آبروی نیازمندان می‌رود، بهتر است انفاق مخفیانه انجام گیرد.

 

اقسام مردم در برخورد با انفاق

مردم در مقام انفاق، به گروه‌هایی تقسیم می‌شوند: گروه اوّل، کسانی هستند که تحت تأثیر گفته‌های شیطان که آنان را از فقر می‌ترساند، از انفاق خودداری می‌کنند. در اصطلاح به‌این گروه «لئیم» گفته می‌شود. گروه دیگر، کسانی هستند که در حال فراوانی نعمت انفاق می‌کنند، ولی به هنگام تنگ‌دستی، از آن دور می‌شوند که‌این گروه را «بخیل» می‌گویند. گروه سوم، آن دسته از مردم باایمان‌اند که در سایه یقین و ایمان والایی که دارند، تنها به رضای الهی می‌اندیشند. آنان فارغ از اندیشه فقر و غنا، به محض توجّه به دستور الهی، تااندازه‌ای که در توان دارند، انفاق می‌کنند.

 

انفاق، راه رهایی از دنیاپرستی

در جهان‌بینی اسلام، دنیا مزرعه آخرت است، ولی گاه در نتیجه دچار شدن به غفلت و عدم مراقبت، نوع علاقه و ارتباط انسان با دنیا از حالت ابزار و زمینه تعالی بودن تغییر شکل داده، به صورت هدف درمی‌آید و این راه و ابزار درست تکامل معنوی، خود زنجیر و بند پای سیر و سلوک می‌شود و در نتیجه، حرکت و تلاش و آزادی به توقف و رضایت و اسارت مبدّل می‌گردد. از شمار اموری که در اصلاح رابطه انسان با دنیا بسیار به آن توصیه می‌شود، انفاق است. انفاق افزون بر پاک کردن انسان از صفات نکوهیده‌ای چون بُخل و حرص و آز، زمینه دنیادوستی و دنیاپرستی را از بین می‌برد. از این‌رو، خداوند در قرآن به پیامبر اکرم ^{(صلی‌الله‌علیه‌و‌اله)} دستور می‌دهد که: «از اموال آنان صدقه و آنچه انفاق کردنی است بگیر، تا آنان را از آلودگی‌های روحی، پاک و مطهّر سازی».

 

آثار انفاق

انفاق که یکی از آموزه‌های مهم اسلامی است، بارها در قرآن مورد تأکید قرار گرفته است. گرچه از اصل توصیه و سفارش‌های اکید قرآن، می‌توان به نقش مهم و اساسی آن در نظام زندگی دنیوی و تحصیل و تأمین سعادت اخروی انسان پی برد، با این همه در مجموعه آیات قرآن و روایات اهل‌بیت ^{(علیهم‌السلام)} به قسمتی از آثار و برکات این عمل شایسته تصریح شده است که آشنایی با این امور، نقش زیادی در تشویق مردم به رعایت این تکلیف الهی دارد. برخی از این آثار عبارت است از: انفاق نه تنها مایه کم شدن نعمت‌ها نیست که موجب فزونی آن‌هاست. در موارد بسیاری، انفاق از به ورطه هلاکت افتادن جوامع جلوگیری می‌کند. انفاق، راه رسیدن انسان به رستگاری است. انفاق، موقعیت ایمان انسان را تثبیت می‌کند. هرچه انفاق کنید، خداوند عوض آن را به شما خواهد داد؛ چراکه او بهترین روزی‌دهندگان است. انفاق، موجب عاقبت‌به‌خیری انسان در عالم آخرت خواهد شد.

 

بازگشت سود اصلی انفاق به انسان

در اسلام، همواره بر این حقیقت تأکید شده که نتیجه تمام کارهای خوب و بد آدمی، در درجه اوّل به خود انسان بازمی‌گردد. انفاق هم گرچه آثار فراوان اجتماعی، فرهنگی و سیاسی بر کل جامعه دارد، امّا اثر مثبت آن، ابتدا برای انفاق کننده است که او را در مسیر کمال‌یابی به‌پیش می‌برد. قرآن کریم بارها بر این حقیقت تصریح کرده و می‌فرماید: «هر مالی که انفاق کنید، برای خود کرده‌اید». نیز در آیه‌ای دیگر آمده است: «انفاق کنید تا چیزی برای خود اندوخته باشید». امام علی ^{(علیه‌السلام)} هم در اشاره به‌این حقیقت، می‌فرمایند: «نیاز نیکوکاران به انجام کارهای نیک، بیش از نیاز نیازمندان به آن‌هاست؛ زیرا پاداش، افتخار و نام نیک آن کار شایسته، برای خود آن‌ها باقی خواهد بود. پس هر وقت کسی کار نیکی انجام می‌دهد، بداند که نخستین کسی که از سود آن برخوردار می‌شود، خود اوست. بنابراین، نباید برای کاری که انسان به سود خود انجام می‌دهد، خواستار سپاسگزاری از دیگران باشد».

 

انفاق شوندگان

یکی از مسائل مهم در مورد انفاق، این است که به چه کسانی باید انفاق کرد؟ در قرآن تصریح شده است: «هر خیر و نیکی (سرمایه سودمند مادی و معنوی) که انفاق می‌کنید، باید برای پدر و مادر، نزدیکان، یتیمان، مستمندان و در راه ماندگان باشد، و هر کار خیری که انجام دهید، خداوند از آن آگاه است». در روایات اهل‌بیت ^{(علیهم‌السلام)} هم به شیوه‌های گوناگون، به موارد انفاق اشاره شده است؛ از جمله رسول خدا ^{(صلی‌الله‌علیه‌و‌اله)} در روایتی می‌فرماید: «خوشا به حال کسی که مالی را از غیر راه گناه و معصیت به دست می‌آورد و آن را در غیر راه‌های گناه و معصیت انفاق می‌کند؛ مثلاً آن را به مستمندان و نیازمندان می‌دهد». امیر مؤمنان علی ^{(علیه‌السلام)} هم در تبیین موارد احسان و انفاق می‌فرماید: «کسی که خدا مالی به او بخشید، باید به خویشاوندان خود بخشش کند، سفره میهمانی بگستراند، اسیر آزاد کند، رنج‌دیده‌ها را بنوازد، مستمندان را بهره‌مند سازد و قرضِ وامدار را بپردازد».

 

درجات انفاق‌کنندگان

از نگاه قرآن، انفاق‌کنندگان به گروه‌ها و درجات گوناگونی تقسیم می‌شوند که بخشی از آن چنین است: برخی از آن‌ها در حدّ ایثار انفاق می‌کنند؛ دیگران را بر خود مقدم می‌دارند، هر چند خود نیز نیازمند به آن باشند. گروهی از مردم، در حدّ انفاق جان حاضرند و از اینکه چیزی بر انفاق کردن ندارند، بسیار اندوهناک و ناراحت می‌شوند و حتی به حدّ گریستن می‌رسند. برخی از مردم هم قسمتی ازآنچه در اختیار دارند انفاق می‌کنند. بخشی از مؤمنان، در هنگام انفاق کردن، همواره می‌کوشند از بهترین دارایی و مالی که دارند، به نیازمندان انفاق کنند. گروهی هم برایشان فرقی نمی‌کند که در حال تنگ‌دستی به سر می‌برند یا در حال توانگری، آن‌ها در همه حال پای‌بند توجه به نیازمندان و انفاق بر آنان‌اند. گروهی از مردم هم آن چنان پای‌بند رعایت دستورات الهی‌اند که در موضوع انفاق به نیازمندان هم همیشه بر دیگران سبقت می‌گیرند و به محض اینکه متوجه شوند به انفاق و ایثار آن‌ها نیاز است، بدون فوت وقت انفاق می‌کنند.

 

موانع انفاق

در آیات مربوط به انفاق، در چند مورد درباره علّت ترک انفاق توسط برخی افراد سخن به میان آمده است که آگاهی از آن‌ها، چه‌بسا زمینه توجّه به انفاق را فراهم می‌سازد. از جمله گفته شده است: گاهی یک انحراف فکری، سبب خودداری از انفاق می‌شود؛ فرد می‌گوید: چرا من به نیازمند انفاق کنم، در حالی که اگر خدا می‌خواست، او را اطعام می‌کرد و نیازش را برطرف می‌ساخت. برخی نیز آن چنان عرق در خودخواهی و خودمحوری‌اند که می‌گویند: من اگر این همه مال دارم، به خاطر علم و توانمندی خودم است و مستحقم بیش ازدیگران برخوردار باشم. برخی هم انفاق نمی‌کنند؛ چون بیش از حدّ مال دوست‌اند. عده‌ای هم به خاطر ترس از آینده و فقیر شدن، از انفاق خودداری می‌کنند.

 

ضرورت فرصت شناسی در انفاق

بدون تردید هر کاری، زمان و شرایط خاصی دارد که انجام آن در آن هنگام، شایسته و ارزشمند ارزیابی می‌شود، چه‌بسا بی‌توجهی به زمان و موقعیت مناسب آن کار، زحمات انسان را بی اثر ساخته یا کم ثمر می‌کند. در قرآن کریم، آنجا که به انفاق توصیه می‌شود، تأکید می‌گردد که: «از آنچه روزی شما کردیم، پیش از آنکه مرگ شما فرا رسد، انفاق کنید». نیز در تعبیر دیگری می‌فرماید: «از آنچه روزی شما کرده‌ایم، پیش از آمدن روزی که در آن نه خرید و فروشی است و نه دوستی و نه وساطتی، انفاق کنید».

 

سفارش از امام علی ^{(علیه‌السلام)}

امیر مؤمنان ^{(علیه‌السلام)} در زمینه انجام تمام کارهای نیک، چنین توصیه می‌فرماید: «خدا را، خدا را ای مردم، حال که سالم، و در گشایش هستید، بند از گردن خود بگشایید و در رهایی از عذاب الهی بکوشید، پیش از آن که اعمال‌تان گریبان‌گیرتان شود. چشمانتان به نماز شب خواندن بیدار دارید، شکم‌هایتان را با روزه گرفتن لاغر سازید، برای انجام کارهای خیر و کمک به مردم گام بردارید و از مال‌های خویش انفاق کنید». ایشان در جای دیگر می‌فرماید: «ای پسر آدم، امروز با مال و دارایی‌ات آن کاری را انجام بده، که دوست داری پس از مرگت آن کار را انجام دهند».

 

میانه‌روی در انفاق

اسلام، به میانه‌روی در همه کارها سفارش می‌کند و انسآن‌ها را از هر گونه افراط‌وتفریط که موجب بروز مشکلات می‌گردد، بازمی‌دارد. از این‌رو، در مورد انفاق کردن هم ضمن تأکید و تشویق فراوان به آن، مؤمنان را از زیاده‌روی بر حذر می‌دارد. در آیه‌ای خطاب به رسول خدا ^{(صلی‌الله‌علیه‌و‌اله)} می‌خوانیم: «نه دست‌های خود را به گردنت ببند و دست بسته باش، و نه آن قدر دست باز باش که همه دارایی‌ات را انفاق کنی و مجبور شوی در گوشه‌ای بنشینی».

 

امام صادق ^{(علیه‌السلام)} و انفاق

یکی از یاران از امام صادق ^{(علیه‌السلام)} نقل می‌کند: روزی در محضر آن حضرت بودم، نیازمندی وارد شد و از آن بزرگوار درخواست کمک کرد. آن حضرت مقداری به او انفاق کرد. سپس فقیر دیگری آمد، باز به او انفاق کرد. چون نیازمند سومی آمد، آن حضرت او را دعا کرد و چیزی به او نداد. آنگاه وجود مقدّس امام صادق ^{(علیه‌السلام)} رو به من کرد و فرمود: «اگر کسی مالی مثلاً به مقدار چهل هزار یا سی هزار درهم داشت و همه آن مال را در مواردی که شایسته هم هست صرف کرد، به گونه‌ای که چیزی برای خودش نماند، این شخص از جمله آن دسته از انسآن‌هاست که دعایشان مستجاب نمی‌شود». قرآن هم در این باره می‌فرماید: «از مال خود در راه خدا انفاق کنید، ولی نه به آن حدّ که خود را به مهلکه و خطر اندازید».

 

انفاق از مال حلال

در یکی از آیات قرآن کریم، درباره انفاق چنین می‌خوانیم: «ای کسانی که‌ایمان آورده‌اید، از چیزهای پاکیزه‌ای که به دست آورده‌اید،... انفاق کنید و در پی ناپاک آن نروید که از آن انفاق کنید». درباره شأن نزول آیه، از امام صادق ^{(علیه‌السلام)} نقل شده که آن حضرت پس از تلاوت این آیات فرمود: «مردم در زمان جاهلیّت، درآمدهای ناروایی به دست آورده بودند و بعد از آن که اسلام آوردند، تصمیم گرفتند آن‌ها را از اموال خود خارج کنند و صدقه دهند، ولی خداوند تبارک و تعالی آن انفاق‌ها را قبول نکرد، مگر اینکه آن را از پاک‌ترین مال‌هایشان بدهند».

 

 

منبع: سایت حوزه