ایمان هرچند از ماده امن به معنای طمأنینه داشتن روح و زایل شدن ترس از بشر است، ولی در اصطلاح قرآنی در موارد چندی به کار رفته است. ازجمله این کاربردها می‌توان به اقرار به خداوند و شرایع آسمانی و به‌ویژه شریعت محمدی (صلی‌الله‌علیه‌واله)؛ اعتقاد قلبی به حق همراه با تصدیق و نیز اعتقاد و گفتار راست و عمل صالح اشاره کرد؛ اما آنچه را می‌توان به یک مفهوم جامع برای آن در نظر گرفت، آن است که ایمان مجموعه‌ای از اذعان قلبی و اقرار زبانی نسبت به آفریدگاری و پروردگاری خدا و پذیرش رسالت پیامبران و رستاخیز و معاد و نیز عمل به آموزه‌های وحیانی در زندگی دنیایی است.
کارکردهای قرآنی ایمان
قرآن برای ایمان در زندگی فردی و اجتماعی کارکردهای چندی را بیان می‌کند. می‌توان با پژوهش‌هایی علمی دریافت که بیش از 90 کارکرد و اثر مفید و سازنده برای ایمان در زندگی بشر وجود دارد که قرآن بدان‌ها اشاره کرده است. البته این کارکردها گاه جزئی و مصداقی است و گاه کلی است. به این معنا که کارکردهای جزئی و مصداقی ازآن‌رو به‌طور جداگانه مورد تأکید قرار گرفته است که نقش مهمی را در زندگی بشر ایفا می‌کند.
مهم‌ترین و کلیدی‌ترین نقش ایمان در حوزه عقلانیت و بصیرت بخشی انسان است. بی‌گمان مهم‌ترین دغدغه و پرسش بشر در طول تاریخ، مسائلی چون جایگاه بشر در هستی و نقش او در عالم است. این دغدغه زمانی تشدید می‌شود که مرگ به‌عنوان حقیقتی عینی و ملموس همراه با زندگی او آمیخته و عجین شده. به هر سوی روی می‌آورد مرگ را مشهود و عیان می‌یابد. هراس و وحشت از مرگ وی را به‌سوی تفسیر دیگری از هستی و علل و عوامل ظاهر و باطن آن می‌کشاند. در این میان است که دین و ایمان، خود را برای تفسیر هستی و جایگاه انسان نشان می‌دهد و تفسیر مثبت از زندگی ارائه می‌دهد تا انسان را از پوچی برهاند.
قرآن تفسیری از هستی ارائه می‌دهد که نقش ایمان به‌گونه‌ای در آن حضور می‌یابد و می‌توان ادعا کرد که اگر ایمان از زندگی انسان برداشته شود، زندگی به معنای واقعی کلمه پوچ می‌شود. قرآن برای هستی آغاز و انجام بیان می‌کند که توحید محوری‌ترین عنصر آن را تشکیل می‌دهد. خدایی که آفریدگار و پروردگار انسان است به هدفی او را آفریده است و زندگی با مرگ پایان نمی‌یابد. برزخ و قیامت عوالم دیگری است که انسان به‌سوی آن کشانده می‌شود و این عمل به‌طور اجبار در فرآیندی زمانی رخ خواهد داد.
قرآن هدف از زندگی بشر در این دنیا را خلافت انسان بیان می‌کند. هرچند خلافت تنها هدف آفرینش انسان نیست و قرآن اهدافی چون عبودیت، آبادگری، تکامل و مانند آن را نیز از اهداف خلقت برمی‌شمارد ولی این اهداف ذکرشده به زندگی انسانی معنا و مفهوم دیگری می‌بخشد چنان‌که وجود رستاخیز تحول عظیم و شگرفی در انسان و رفتار و منش او پدید می‌آورد. بینش و نگرشی که ایمان به خدا با همه اسما و صفات پسندیده و حسنای او به زندگی انسان می‌بخشد موجب می‌شود که عنصر آرامش در انسان تقویت شود. ازاین‌رو قرآن آرامش را به‌عنوان یکی از آثار ایمان در زندگی فردی برمی‌شمارد و بیان می‌کند که چگونه انسان مضطرب و حیران با باور و ایمان خود زندگی خود را به‌نوعی امنیت و آرامش درونی مبدل می‌سازد. (بقره آیه 62 و 277 و آل‌عمران آیه 139)؛ زیرا انسانی که دارای ایمان است به عنصر امید آراسته می‌گردد. امید به‌عنوان عامل حرکت و شادابی و طراوت موجب می‌شود تا یاس و کسالت از وی دور گردد و زندگی‌اش معنا و مفهوم دیگری یابد. (بقره آیه 218 و یوسف آیه 87) از فشار زندگی به درد نمی‌آید و از ظلم و ستم نمی‌هراسد؛ زیرا خداوندی را می‌بیند که در روز رستاخیز از همه‌کس و همه‌چیز بازخواست می‌کند و از کوچک‌ترین ستمی نمی‌گذرد. این‌گونه است که خود را از هر کاستی در دنیا ایمن می‌یابد و ترس و خوفی ندارد که گرفتار مشکلات و مصیبت‌هایی شود. (طه آیه 112 و جن آیه 13) ازنظر روحی به صفا و پاکی دست می‌یابد (آل‌عمران آیه 179) و خداوند را به‌عنوان عامل اصلی تأثیرگذار در همه‌چیز از فقر و ثروت و حکومت و قدرت می‌یابد و از فقر و فاقه نمی‌هراسد و دل‌تنگ از دست دادن چیزی نمی‌شود و سختی‌ها و اذیت‌هایی را که در راه خدا می‌کشد به جان‌ودل می‌پذیرد. (عنکبوت آیه 10 و 11)
در حوزه عمل اجتماعی و زندگی اجتماعی نیز از نوعی امنیت و آرامش اجتماعی برخوردار می‌شود. قرآن دراین‌باره می‌فرماید: خداوند به کسانی که ایمان آوردند و کارهای پسندیده و صالح انجام داده‌اند وعده می‌دهد که در همین دنیا آن‌ها را خلافت بخشد و زندگی اجتماعی ایشان را پس از ناامنی به امنیت تبدیل سازد. (نور آیه 55) این آیه در حقیقت به کارکرد اجتماعی ایمان اشاره دارد که انسان‌های مؤمن می‌توانند جامعه‌ای برتر و نمونه‌ای را ایجاد کنند و با همبستگی و صلح و صفا در کنار هم از آرامش اجتماعی بدون ترس و خوف از ظلم و تعدی و تجاوز زندگی خوبی را پدید آورند. طبیعی است که هنگام تحقق آرامش اجتماعی، رشد و توسعه تمدنی و فرهنگی نیز به دنبال خواهد آمد و آسایش نیز آن جامعه را در برمی‌گیرد و مؤمنان در همین دنیا از وسایل و ابرازهای رفاهی و آسایشی برخوردار می‌گردند. (یونس آیه 98 و نیز صافات آیه 139 تا 148)
به‌طور طبیعی جامعه برخوردار از ایمان، جامعه‌ای برتر با برخورداری از امنیت و آرامش و آسایش بالا خواهد بود و زمینه‌های هرگونه جرم و گناه و تعدی از میان خواهد رفت و بستری برای رشد ناهنجاری‌های اجتماعی چون کم‌فروشی (اعراف آیه 85 و هود آیه 85) فساد و فسادگری (اعراف آیه 85) تجاوز و تعدی به حقوق و اموال دیگران (ص آیه 24) و رباخواری و زیاده‌خواهی (بقره آیه 278) و گزافه‌گویی (شعراء آیه 224) و تهمت و افتراهای ناروا (نور آیه 11 و 17) و مانند آن وجود نخواهد داشت. جامعه به‌جای هنجار گریزی رو به اصلاح می‌آورد (انفال آیه 1) و کمک مالی به دیگران (مائده آیه 55 و انفال آیه 3 و 4) و برادری (توبه آیه 7 و 11 و حجرات آیه 10) و پیروزی در همه عرصه‌ها (آل‌عمران آیه 139) و خیرخواهی (غافر آیه 28 تا 38) و دوستی و مودت (توبه آیه 71 و بقره آیه 257 و آل‌عمران آیه 68) جای آن می‌نشیند.
در حقیقت قرآن تبیین می‌کند که همه کارکردهایی که جامعه شناسان دینی با رویکردهای مختلف درصدد تبیین آن برای دین و ایمان بوده‌اند، کارکردهای درست و واقعی است افزون بر اینکه این کارکرد منحصر به دنیا و زندگی دنیایی نیست و در آخرت نیز خود را نشان خواهد داد.
به‌هرحال در آموزه‌های قرآنی به‌خوبی معلوم می‌شود که ایمان تا چه اندازه در تصحیح بینش و نگرش مردم نقش مثبت و سازنده‌ای ایفا می‌کند و در زندگی فردی و اجتماعی چه تأثیرات مفیدی به‌جا می‌گذارد. کارکردهایی که همه جوانب و جهات وجودی و ابعاد مختلف و متنوع بشری را در برمی‌گیرد و حوزه‌ای از حوزه‌ها را خالی نمی‌گذارد. ازآنجایی‌که در بینش توحیدی، انسان موجودی چندبعدی است و می‌بایست به همه ابعاد انسان توجه داشت؛ ازاین‌رو قرآن، کارکردهای دین و ایمان را در همه حوزه و ابعاد مورد تحلیل و تبیین قرار داده و به این نیز بسنده نکرده بلکه با بیان راهکارها و سازوکارهایی به مؤمنان می‌آموزد که چگونه می‌توانند ایمان خود را تقویت کرده و از کارکردهای بیش‌تر ایمان و فواید و آثار آن بهره‌مند گردند
منبع: مجتمع فرهنگی آموزشی علامه طباطبایی