فضایل اخلاقی، پیشرفت مصون از رشک
یکی از پیامدهای پیشرفت‌های مادی، حسادت دیگران و به دنبال آن، مانع‌تراشی آنان است. ممکن است دارایی بیشتر، زمینه رشک را در اطرافیان و کسانی که شاهد این‌گونه موفقیت‌ها هستند، پدید آورد. در مقابل، دارایی‌های معنوی و اخلاقی چنین نیستند. کسانی که از شخصیت منسجم‌تر و کامل‌تری برخوردارند و این کمال به ابعاد روحی و معنوی آنان بازمی‌گردد، از حسادت دیگران در امان می‌مانند. یکی از این جنبه‌ها، جنبه رفتاری آن است که در ارتباط با دیگران خود را نمایش می‌دهد. تواضع، خصوصیتی است که صاحب آن، عظمت شخصیتی‌اش را به دیگران معرفی می‌کند. امام حسن عسکری (علیه‌السلام) دراین‌باره می‌فرماید: «التَّواضُعُ نِعمَةٌ لا یحسَدُ علَیها؛ فروتنی، نعمتی است که به آن حسادت نمی‌شود». (همان، 489)
ایشان برای تبیین جایگاه این ویژگی اخلاقی، به معرفی الگوهایی می‌پردازد تا حرکت بر اساس نقشه‌ای آشکار، راحت‌تر شود: «کسی که به حقوق برادران خود آشناتر باشد و در گزاردن آن حقوق بیشتر تلاش کند، منزلتش نزد خداوند بزرگ‌تر از دیگران است و هر که در دنیا برای برادران خود فروتنی کند، در پیشگاه خداوند از صدیقان است و از شیعیان راستین علی‌بن‌ابی‌طالب (علیه‌السلام) باشد.
پدر و پسری از برادرانِ ایمانی امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) خدمت ایشان رسیدند. حضرت برایشان بلند شد و با احترام آن دو را در بالای مجلس نشاند و خود مقابل آن‌ها نشست. سپس دستور داد غذایی آوردند و آن دو غذا خورند. پس از غذا، قنبر، آفتابه و لگنی چوبی و حوله‌ای برای خشک‌کردن دست‌هایشان آورد و جلو آمد که روی دست مرد آب بریزد. امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) از جا جَست و آفتابه را گرفت تا به دست مرد آب بریزد، اما مرد خودش را به خاک افکند و عرض کرد: یا امیرالمؤمنین! خدا مرا در حالی ببیند که شما روی دست من آب می‌ریزید؟! حضرت فرمود:بنشین و بشوی؛ زیرا خداوند عزوجل تو را می‌بیند که برادرت که بر تو امتیاز و فضیلتی ندارد، خدمتت می‌کند و قصدش از این خدمت آن است که خداوند در بهشت ده برابر جمعیت دنیا عطایش فرماید. مرد نشست و علی (علیه‌السلام) به او فرمود: تو را به بزرگی حق من که تو آن را شناختی و حرمتش را به‌جا آوردی و برای خدا فروتنی کردی ـ تا جایی که خداوند در قبال آن، این پاداش را به تو داد که مرا مأمور خدمت به تو کرد و این افتخار را نصیب تو نمود ـ سوگند می‌دهم که وقتی دستانت را می‌شویم، کاملاً آسوده باشی. همان‌گونه که اگر قنبر به دستت آب می‌ریخت. مرد اطاعت کرد. وقتی حضرت دست او را شست، آفتابه را به محمد‌بن‌حنفیه داد و فرمود: فرزندم! اگر این پسر بدون پدرش بر من وارد می‌شد، خودم دستش را می‌شستم، اما خداوند عزوجل خوش ندارد که وقتی پدر و پسری در یکجا جمع باشند میان آن‌ها برابری نهد، بلکه پدر روی دست پدر آب می‌ریزد و باید پسر روی دست پسر آب بریزد. محمد‌بن‌حنفیه بر دست پسر آن مرد آب ریخت.
سپس امام حسن عسکری (علیه‌السلام) فرمود: کسی که در این زمینه از علی (علیه‌السلام) پیروی کند، شیعه حقیقی است». (مجلسی، 1403: ج 75: ح 1: 117)
بگذرید!
افسردگی، ماندن در گذشته به‌ویژه بخش‌های تلخ آن است. افرادی که توان عبور از گذشته تاریک را نداشته باشند، به خودتخریبی و سرزنش خویش می‌پردازند و همواره حسرت، همراه می‌خورد. حال اگر چنین گذشته‌ای مربوط به‌اشتباه یا کم‌کاری دیگران باشد و همواره فرد درباره آن بیندیشد، احساس کینه و انتقام در وی شکل می‌گیرد و چنین احساسی، جسم و جانش را مسموم می‌کند. در مقابل، عبور از گذشته و بخشیدن دیگران به خاطر اشتباه‌هایی که داشته‌اند، روحیه‌ای عالی و روانی سبک‌بار از آلودگی و کینه به افراد تقدیم می‌دارد که در پرتو آن می‌توانند زیبایی‌ها را ببینند و آینده‌ای روشن بسازند. در سفارشی از امام یازدهم می‌خوانیم: «خیرُ إخْوانِک مَن نَسی ذنبَک إلیهِ؛ بهترین برادر تو آن‌کسی است که گناه و خطای تو را به خود، فراموش کند». (مجلسی، 1403: ج 78: ح 3: 377)
خاکی باش!
برخی برای خود حریم‌های کاذبی درست می‌کنند که مایه دردسر است. برای نمونه، با رعایت تشریفاتی در مکان نشستن، نوع غذا، وسیله شخصی و دیگر انتخاب‌هایشان، می‌کوشند متفاوت بودن خود را به دیگران اثبات کنند. چنین روحیه‌ای هم فرد را می‌آزارد و هم سبب فاصله گرفتن دیگران از او می‌شود. در مقابل، انسان‌های خاکی و دوست‌داشتنی‌اند و دیگران از بودن در کنارشان، راحت‌ترند. امام عسکری (علیه‌السلام) در فرمایشی از ما می‌خواهد که چنین باشیم: «مَن رَضِی بدُونِ الشَّرَفِ مِن المجلسِ لَم یزَلِ الله و ملائکتُهُ یصلّونَ علَیهِ حتّی یقومَ؛ هر کس به‌جایی کمتر از صدر مجلس رضایت دهد و بنشیند تا هر زمان که نشسته است، خداوند و فرشتگانش بر او درود می‌فرستند». (همان، ح 2: 371)
سیرت یا صورت؟
آراستگی معتدل، نشانه شخصیت بالنده است، ولی زیاده‌روی در این زمینه، توجه بیش‌ازحد به سرووضع ظاهری و نیز باور به این مسئله که من تنها در پرتوی زیبایی ظاهری می‌توانم به اهدافم برسم، نگرش خطرناکی است. این نگرش، افراد را از رشد و بالندگی دور می‌کند. در مقابل، کسانی که روی زیبایی‌های باطنی و اخلاقی سرمایه‌گذاری می‌کنند، چهره‌ای واقعی از محبوبیت ترسیم می‌سازند. دانشمندان، انسان‌های موفق در زمینه‌های گوناگون و عالمان دینی، با تفاوت‌های ظاهری فراوانی که دارند، محبوبیتشان بسیار است. زمانی که ما با دانش فردی از راه مطالعه کتاب‌های او آشنا می‌شویم، احساس احترام به چنین شخصیتی، وجود ما را فرامی‌گیرد، درحالی‌که ممکن است نویسنده چهره زیبایی نداشته باشد. بر این اساس، امام حسن عسکری (علیه‌السلام) همگان را به سرمایه‌گذاری معنوی و اخلاقی تشویق می‌کند و می‌فرماید: «حُسنُ الصُّورةِ جَمالٌ ظاهِرٌ و حُسنُ العَقلِ جَمالٌ باطِنٌ؛ نِکویی صورت، زیبایی ظاهر است و نکویی خرد، زیبایی درون». (دیلمی، 1414: 313)
زیبایی درونی، ماندگار و اثرگذارتر است و از آسیب‌هایی چون خودپسندی و مانند آن‌هم در امان می‌ماند.
مراعات حریم‌های اجتماعی
پرهیزکاری، نیازمند تمرین و برنامه است. کسانی در مسیر خویشتن‌داری موفق می‌شوند که زمینه‌های لازم را در خود پدید آورده باشند. یکی از نشانه‌های پرهیزکاران واقعی، مراعات قوانین اجتماعی و ضوابط ارتباط با دیگران است. افرادی که در محیط‌های اجتماعی، خود را موظف به مراعات حقوق دیگران نمی‌دانند، در خلوت خود نیز قادر به مهار خویش نخواهند بود. وقتی جامعه باوجود فشار روانی که برای خوب بودن به افراد القا می‌کند، نادیده گرفته می‌شود، وقتی‌که همه حریم‌ها برداشته شود، از چنین شخصیتی انتظار پارسایی نمی‌رود. سخن امام حسن عسکری (علیه‌السلام) دراین‌باره می‌فرماید: «مَن لَم یتَّقِ وُجوهَ النّاسِ لَم یتَّقِ الله؛ کسی که از مردم پروا نکند، از خدا نیز پروا نمی‌کند». (مجلسی، 1403: ج 71: ح 22: 336)
منابع
1. امام ابومحمد حسن‌بن‌علی عسکری (علیه‌السلام). 1409. التفسیر المنسوب الی الامام العسکری (علیه‌السلام). قم: مدرسه امام مهدی (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف).
2. حرّانی، حسن‌بن‌علی (ابن‌شعبه). 1404. تحف العقول. تحقیق: علی‌اکبر غفاری، قم: مؤسسه نشر اسلامی.
3. حلوانی، حسین‌بن‌محمد. 1408. نزهة الناظر. قم: مؤسسه الامام المهدی (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف).
4. دیلمی، حسن‌بن‌محمد. 1414. اعلام الدین. قم: مؤسسه آل البیت.
5. مجلسی، محمدبن‌باقر‌بن‌محمدتقی. 1403. بحارالانوار. بیروت: مؤسسه الوفاء.
6. محمدی ری‌شهری، محمد، 1377. میزان الحکمه. قم: دارالحدیث.
7. هایم گینات، 1383. والدین و فرزندان. ترجمه: فروزان گنجی‌زاده. تهران: نشر دات.
منبع: مجله اشارات