آثار روزه

 

• پرسش. اثرات تربیتی، اجتماعی و بهداشتی روزه چیست؟

روزه ابعاد گوناگونی دارد و آثار فراوانی از نظر مادی و معنوی در وجود انسان می گذارد که از همه مهم تر «بعد اخلاقی و فلسفه ی تربیتی» آن است.

 

یک. آثار تربیتی

1. تلطیف روح

روح انسان، همواره در حال تدبیر بدن است و بدن بدون تدبیر روح، مانند کشتی بدون ناخدا است. در ماه رمضان، به دلیل امساک از خوردن و آشامیدن و محدود کردن آن به ساعاتی مشخص و نیز کنترل حواس (مانند چشم، گوش و تمامی مجاری ورود اطلاعات به درون ذهن)، فراغت روح و نفس بیشتر فراهم میشود. فعالیت روح برای پرداخت به امور مادی و دنیوی کاهش می یابد و امکان پرداخت به امور معنوی بیشتر می شود، در نتیجه روح از لطافت بیش-تری برخوردار می گردد.

 

2. تقویت اراده

خداوند برنامه ی روزه گرفتن را به گونه ای تنظیم کرده است که انسان باید در ساعت معینی، از خوردن و آشامیدن بپرهیزد و در ساعت خاصی، می تواند آزادانه بخورد و بیاشامد و از لذت های حلال استفاده کند.

ملزم شدن انسان ها به اجرای دقیق این برنامه و تکرار آن طی یک ماه، تمرین بسیار مناسبی است برای عادت دادن نفس به اموری، غیر از آنچه در ماه های دیگر عادت کرده بود و این عمل، عزم و اراده ی انسان را تقویت می کند.

 

3. کنترل غرایز

روزه دار باید در حال روزه – با وجود گرسنگی و تشنگی – از غذا و آب و سایر لذات (از قبیل لذت جنسی)، چشم بپوشد و ثابت کند که او همانند حیوانات، در بند اسطبل و آب و علف نیست. او می تواند زمام نفس را به دست گیرد و بر هوس ها و شهوت های خود مسلط شود و این امر باعث می گردد که غرایز به کنترل او درآید و علاوه بر این، در بهره وری از آنها تعدیلی به وجود آید. خلاصه اینکه روزه، انسان را از عالم حیوانی ترقی داده و به جهان فرشتگان صعود می دهد.

تقوا و پرهیزگاری در تربیت اخلاق اسلامی یک مسلمان، نقش بسیار مهمی دارد و برای رسیدن به این صفت شایسته، بهترین عبادت روزه است. قرآن درباره ی آن می فرماید: «لعلکم تتقون؛ یعنی، نتیجه و علت غایی روزه، تقوا از محارم الهی است.»

وقتی پیامبر ^{(صلّی الله علیه و آله)} در خطبه ی «شعبانیه»، فضایل ماه رمضان و روزه را برشمرد، امیرمؤمنان علی^{(علیه السلام)} پرسید: بهترین اعمال در این ماه چیست؟ فرمود: «الورع عن محارم الله؛ پرهیز و اجتناب از معاصی و گناهان است». بنابراین روزه، عامل بازدارنده از گناه و عامل سرکوب کننده-ی نفس عصیانگر است شخص با عمل به این دستور الهی، به خوبی روح تقوا و پرهیزگاری را در خویش زنده می کند. با روزه، اصلاح نفس و تربیت آن، آسان تر می شود زیرا گرسنگی و دیگر محرومیت های روزه، شعله های سرکش غریزه های حیوانی و هواهای نفسانی را خاموش می سازد.

پر شدن شکم، زمینه ی بسیاری از ناهنجاری ها و تحریک شهوات، غوطه وری در حرام و ظهور خواهش های باطل در نفس می شود؛ چنانکه در حدیثی آمده است: «انی اخاف علیکم من البطن و الفرج؛ من از شکم و شهوت بر شما بیمناک هستم».

اگر شکم عفیف باشد و به قدر ضرورت اکتفا کند و از حرام و شبهه بپرهیزد، بدون شک دامن نیز عفیف میشود. عفت این دو عضو، زمینه ی بسیار خوبی برای نشاط معنوی و صفای دل و باطن خواهد شد.

 

4. روحیه ی ایثار و نوع دوستی

انسان موجودی اجتماعی است و انسان کامل کسی است که در همه ی ابعاد وجودی رشد کند. روزه، بعد اجتماعی انسان را در کنار سایر ابعاد او رشد میدهد؛ بدین صورت که درس مساوات و برابری در میان افراد اجتماع است. با عمل به این دستور مذهبی، افراد متمکن، وضع گرسنگان و محرومان اجتماع را به طور محسوس در می یابند و به دنبال آن درک، به این نتیجه می رسند که باید به فکر بیچارگان و محرومان باشند. اگر توجه به حال گرسنگان، جنبه ی حسی و عینی پیدا کند، اثر بیشتری دارد و روزه به این موضوع مهم اجتماعی، رنگ حسی می دهد. با رشد این بعد اجتماعی، انسان نسبت به همنوعان خود بی تفاوت نمی شود و دردهای فراگیر اجتماعی (مانند فقر و گرسنگی) را حس میکند و مصداق این سخن حکیمانه ی سعدی می شود که:

بنی آدم اعضای یک پیکرند که در آفرینش ز یک گوهرند

چو عضوی به درد آورد روزگار دگر عضوها را نماند قرار

به راستی اگر در کشورهای ثروتمند جهان، مردم و بهخصوص اغنیا، چند روز از سال را روزه بدارند و طعم گرسنگی را بچشند، باز هم این همه گرسنه در جهان خواهد بود؟! آیا میلیون ها انسان با سوءتغذیه و کمبود مواد غذایی مواجه خواهند شد؟!

 

دو. آثار بهداشتی

بدون تردید در علم پزشکی، اثر معجزه آسای امساک، در درمان انواع بیماری های جسمانی و روانی به اثبات رسیده است. عامل بسیاری از بیماری ها، زیاده روی در خوردن غذاهای مختلف است. پیامبر خدا ^{(صلّی الله علیه و آله)} فرمود: « واعلم ان المعده بیت الداء و ان الحمیه هی الدوا؛ معده مرکز و خانه هر دردی است و پرهیز از [غذاهای نامناسب و زیاده خوری]، اساس هر داروی شفابخش است». پرخوری منشأ بسیاری از بیماری های روانی، افکار غلط، سوءظن، گناه و شناخت غیر معقول و غیر منطقی است و روزه با ایجاد محدودیت هایی، هم معده و دستگاه گوارشی را تقویت میکند و هم با کنترل افکار و اجتناب از گناه، روان انسان را از آلودگی ها باز می دارد.

به عبارت دیگر روزه، زباله ها و مواد اضافی و جذب نشده ی بدن را میسوزاند و در واقع، بدن را «خانه تکانی» می کند و روح را با تلاوت قرآن و خواندن دعاهای ویژه، تقویت می-نماید. خلاصه این که با روزه، سلامتی جسمانی و روانی انسان تضمین می شود و بر همین اساس پیامبر اسلام ^{(صلّی الله علیه و آله)} فرمود: «صوموا تصحوا؛ روزه بگیرید تا سالم شوید». روزه اگر با شرایطی که دارد گرفته شود، اثرات مهم تربیتی، اجتماعی و بهداشتی برای انسان دارد.

 

روزه و ریاضت

• پرسش. آیا روزه نوعی ریاضت نیست؟ اگر چنین است تفاوت آن با ریاضت های غیردینی در چیست؟

«ریاضت در لغت چند معنا دارد: 1. تحمل رنج و تعب برای تهذیب نفس و تربیت خود یا دیگری؛ 2. تمرین و ممارست؛ 3. کوشش و سعی؛ 4. گوشه نشینی توأم با عبادت و کفّ نفس

در اصطلاح؛ یعنی، تحمل رنج و مشقت و از نظر جسمانی خود را در محدودیت قرار دادن و در قبال آن به توانمندی های روحی رسیدن.

 

انواع ریاضت

از یک چشم انداز میتوان ریاضت را به دو نوع تقسیم کرد: 1. ریاضت به صورت مطلق؛ قطع نظر از آموزه-های دینی؛ 2. ریاضت در قالب آموزه های دینی و بر اساس معیارهای شرعی. فرق های این دو عبارت است از:

 

یکم. ریاضت به معنای مطلق عبارت است از اینکه انسان از هر راه ممکن، جسم خود را به مشقّت بیندازد تا مهارت ها و توانمندی هایی را در بعد روحی به دست آورد، قطع نظر از اینکه آیا چنین عملی از نظر احکام شرعی و مبانی دینی صحیح است یا نه. از این رو مرتاضانی که بدون در نظر گرفتن شریعت الهی ریاضت می-کشند، برای رسیدن به هدف خود، هر عملی را انجام می دهند! حال فرقی نمی کند این کار از نظر شرعی حرام باشد یا با کرامت انسانی سازگار نباشد؛ زیرا آنان بر این باورند که فلان عمل، موجب تقویت روح یا اراده شان می شود. حال آنکه در ریاضت های دینی (مانند روزه) هرگز فرد از چارچوب شریعت خارج نمی شود و هر قدرت و نیرویی برای او مطلوب نیست. او بر اساس احکام الهی روزه می گیرد زیرا اعمال احکام دینی برای این است که انسان را در حوزهی عبودیت خدا قرار دهد و او را به مقام قرب الهی برساند. پس نتیجه و اثر ریاضت-های شرعی و غیرشرعی کاملاً با هم متفاوت است.

 

دوم. فرق دیگر ریاضت دینی با ریاضت غیر دینی، این است که دین، به انسان اجازه ی ضرر زدن به خود یا دیگری را نمیدهد و اعمال او همواره باید فایده ی عقلایی داشته باشد. برای مثال روزه برای افراد مکلّف واجب است. اما همین روزه اگر در جایی موجب آسیب شدید جسمانی، یا بیماری و یا تشدید آن گردد، حکم آن لغو می شود و چنین فردی نباید روزه بگیرد.

در حالی که مرتاض، ممکن است عملی را به این جهت انجام دهد که موجب تقویت اراده شود و کاری ندارد به اینکه این عمل ممکن است برای او ضرر داشته باشد یا نه. به عبارت دیگر بر اساس قاعده ی کلی «لاضرر و لا ضرار فی الاسلام»، ضرر رساندن و ضرر دیدن در اسلام و احکام آن، قرار داده نشده است. هم-چنین بر اساس قاعده ی «لا یکلّف الله نفساً الا وسعها» خداوند برای هیچ کس بیشتر از توانایی اش تکلیف نمی کند. مرتاض این قواعد و اصول را نه تنها مد نظر ندارد بلکه ممکن است برخلاف آن عمل کند به این جهت که می خواهد با ریاضت، ابعاد روحی و روانی خود را تقویت کند. از همین رو بسیاری از احکام اولیه، ممکن است در مورد عده ای تغییر کند یا از دوش آنان برداشته شود. برای مثال اگر کسی بیمار است و روزه گرفتن برای او ضرر دارد، یا درمان او را به تأخیر می اندازد و نیز افرادی که مسافر هستند، نباید روزه بگیرند.

 

سوم. فرق دیگر، مربوط به انگیزه و هدفی است که مرتاض دنبال میکند. اگر از مرتاض سؤال شود انگیزه و هدف تو از این عمل چیست، ممکن است بگوید: برای تقویت روح، یا به جهت تقویت اراده، یا به دلیل اینکه بتوانم نوعی توانایی به دست آورم. اما نخستین شرط روزه این است که روزهدار، باید نیت و قصد «قربت» کند: «انّما الاعمال بالنیات» البته روزه دار نیز ممکن است انگیزه اش دستیابی به بهشت و نعمتهای بهشتی باشد اما باید قصد «قربه الی الله» کند. او میخواهد در قالب بندگی، رضایت خدا را به دست آورد و به دنبال آن، از نعمت های مادی و معنوی نیز بهره بگیرد. پس در ریاضت های الهی، قصد و انگیزه، الهی است؛ ولی معلوم نیست مرتاض چنین هدفی را دنبال کند.

 

چهارم. یکی دیگر از فرق هایی که بین ریاضت های غیر دینی و ریاضتهای دینی وجود دارد، به کارگیری محصولات و نتایج ریاضت است. یک انسان مؤمن – که در قالب عمل به احکام الهی به کمالاتی دست می یابد – هرگز حاضر نیست از این کمالی که به دست آورده، سوء استفاده کند و در راه حرام، آن را به کار گیرد. اما مرتاض ممکن است در اثر ریاضت، توانمندی هایی به دست آورد و در راه غیرصحیح و غیر مشروع از آن استفاده کند. حال ممکن است سؤال شود: مگر میشود انسانی از طریق ریاضت های غیر دینی، به جایی برسد؟

جواب «آری» است. ریاضت و نتایج آن، تحت نظام علّی و معلولی قرار دارد؛ یعنی اگر علت (به مشقّت انداختن جسم) ایجاد شد، معلول (تقویت روح در بعدی از ابعاد) نیز حاصل میشود. حال این علت و معلول، ممکن است در قالب یک نظام ارزشی و الهی شکل بگیرد و یا خارج از این نظام . درست مثل یک چاقوی تیز که میتوانیم در راه صحیح و یا غلط از آن بهره برداری کنیم و ممکن است این چاقو از طریق صحیح تیز شده باشد و یا از راه غلط. بنابراین تقویت روح چیزی شبیه تیز کردن چاقو است. پس در سایه ی ریاضت های دینی، علاوه بر اینکه نفس انسان قدرتمند می شود و او به کمالاتی میرسد، به سعادت واقعی و جاودان نیز دست مییابد. این امری است که با ریاضت های غیر دینی حاصل نمی شود.

 

 

منبع: مجله پیام زن