در صدر اسلام و دوران پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، چگونه وضو می‌گرفتند؟ نحوه استدلال به آیه وضو چگونه است؟
خداوند درباره وضو می‌فرماید:
«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَی الصَّلاه فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَ أَیْدِیَکُمْ إِلَی الْمَرافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِکُمْ وَ أَرْجُلَکُمْ إِلَی الْکَعْبَیْنِ؛1 ای مؤمنان! هرگاه قصد نماز کردید، صورت‌هایتان و نیز دست‌ها را تا آرنج بشویید و سرها و پاهایتان را تا برآمدگی آن دو، مسح کنید».
این آیه، شامل امور زیر است:
الف) شستن صورت.
ب) شستن دو دست.
ج) مسح سر.
د) مسح دو پا.
درباره چگونگی تفسیر آیه وضو و نوع وضوی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) در «شستن دست ه» و «مسح سر و دو پ»، چند نکته زیر تقدیم می‌شود:
درباره شستن دست‌ها از آرنج، برخی مفسران قرآن، واژه «الی» (تا) در آیه وضو را به «مع» (با) تفسیر کرده‌اند. دانشمند و فقیه سنی مذهب، وهبه الزحیلی می‌گوید: «نزد تمامی دانشمندان و عالمان - ازجمله امامان مذاهب چهارگانه اهل سنت - داخل نمودن دو آرنج در شستن واجب است؛ زیرا حرف «الی» که برای انتهای غایت است در اینجا به معنای «مع» می‌باشد؛ مانند دو آیه «وَ یَزِدْکُمْ قُوَّهإِلی قُوَّتِکُمْ» و «لا تَأْکُلُوا أَمْوالَهُمْ إِلی أَمْوالِکُمْ»؛2 که در این دو نیز «الی» به معنای «مع» (با) است.»
علامه طباطبایی «الی» را برای نشان دادن غایت دست می‌داند و نه غایت شستن؛ یعنی «الی» به همان معنای مشهور انتهای غایت (تا) است و می‌فرماید: «شستن از بالا به پایین، امری طبیعی و عادی است و از روایات معصومین (علیهم‌السلام) به دست می‌آید که باید همین‌گونه عمل شود وگرنه از آیه شریفه به دست نمی‌آید که تنها راه شستن دست، از آرنج است».3 اگر شما به نقاش بگویید که دیوار را تا فلان نقطه رنگ بزن، این جمله، هیچ دلالتی بر این نکته ندارد که آیا باید از بالا به پایین رنگ زد و یا از پایین به بالا و فقط انتهای غایت، یعنی حد نهایی آن مشخص می‌شود که همان بالای دیوار است و چگونگی کار، از این جمله، معلوم نمی‌شود.
2. زراره می‌گوید: وقتی از کیفیت وضوی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) از امام باقر (علیه‌السلام) پرسیدم، حضرت طشت آبی را درخواست کرد و پس از شستن صورت، مشتی آب از آن بر دست راست خود ریخت و آن را از آرنج تا سرانگشتان شست و هیچ‌گاه آب را به‌طرف آرنج برنگرداند.4
وهبه الزحیلی درباره نحوه وضو گرفتن پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) چنین می‌گوید: «و دارقطنی (از دانشمندان حدیث اهل سنت) از جابر نقل کرده که گفت: پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) زمانی که وضو می‌گرفت، آب را بر دو آرنج می‌ریخت».5
3. در آیه وضو، خداوند امر به مسح سر و پاها نموده است؛ درحالی‌که اهل تسنن، پاها را می‌شویند. ابن عباس از یاران پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) می‌گفت: «وضو عبارت است از دو شستن و دو مسح کردن»؛ «یا دو شسته شده و دو مسح شده».6
وی می‌گوید: «قرآن درباره پاها دستور مسح داده، ولی مردم جز شستن، به چیزی تن ندادند».7
حمران می‌گوید: عثمان آبی خواست و وضو گرفت و سپس گفت: «رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) را دیدم که وضو گرفت؛ آن‌چنان‌که من وضو گرفتم؛ او مضمضه کرد و استنشاق نمود و صورت و دست‌ها را سه بار شست و بر سر و پشت پا مسح کشید».8
ابن عبد خیر می‌گوید: «علی (علیه‌السلام) را دیدم که وضو گرفت و سپس روی دو پای خود را مسح نمود».9
4. در برخی از منابع تاریخی آمده است که وضوی همه مسلمانان تا خلافت عثمان، صورت واحدی داشته و مانند وضوی کنونی شیعه بوده است و این مسئله، با آیه وضو، تطبیق دارد و علت تغییر وضو این بود که عثمان در اواسط دوران خلافت خود، نسبت به چگونگی وضوی پیامبر، گرفتار تردید شد؛ سپس او وضوی پیامبر را به شکلی که اکنون در میان اهل سنت مرسوم است، اعلام کرد. این موضوع، مخالفت بسیاری از اصحاب پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) را به دنبال داشت؛ امّا حکومت اموی بنا به اغراض سیاسی، در نقاط مختلف سرزمین‌های اسلامی، شیوه عثمان را تبلیغ کرد و جوّی به وجود آورد که برخی از اصحاب، جرئت مخالفت با روش دستگاه حاکم را نداشتند و درنتیجه، این‌گونه وضو گرفتن، رواج یافت.10
پی‌نوشت:
1. مائده، آیه 6.
2. نساء، آیه 2.
3. المیزان، ج 5، ص 224.
4. شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج 1، ص 55.
5. الفقه الاسلامی و ادلته، ج 1، ص 218.
6. فخر رازی، تفسیر الکبیر، تفسیر آیه وضو.
7. طبری، تفسیر، ج 6، ص 82.
8. متقی هندی، کنزالعمال، ج 26863.
9. احمد حنبل، مسند، ج 1، ص 124.
10. ر.ک: علی الشهرستانی، وضو النبی من خلال ملابسات التشریع (این کتاب توسط حسین صابری ترجمه شده است).
.
.
.
منبع: مجله پرسمان