راز عدد چهل

عدد چهل در میان اعداد از قداست خاصی برخوردار است و در موارد بی‌شماری در احادیث اهل‌بیت ^{(علیهم‌السلام)} بر آن تکیه شده است به چند نمونه آن اشاره می‌کنیم.

1- حضرت آدم در فراق بهشت ۴۰ روز گریست. «بحار-۱۱-۱۶۲»
2- در طوفان چهل روز باران بارید. «بحار-۱۱-۱۶۲»
3- حضرت آدم در مرگ هابیل چهل شب گریه کرد. «بحار -۱۱- ۴۴»
4- زمین چهل روز در مرگ مؤمن می‌گرید. «تفسیر عیاشی-۲-۱۵۴»
5- خداوند چهل روز به فرعون مهلت داد. «اتحاف الساده-۱-۷۵»
6- چهل شب تعطیلی مساجد از نشانه‌های ظهور است. «صحیفه الرضا-۱۴»
7- همه پیامبران در چهل‌سالگی مبعوث شده‌اند. «عیون الاخبار – ۲ -۳۶»
8- رشد انسان در چهل‌سالگی به کمال می‌رسد. «غوالی الئالی-۴۳۱»
9- زیارت اربعین یکی از نشانه‌های مؤمن است. «امالی شیخ صدوق-۲۵۱»
10- هر کس چهل حدیث حفظ کند، خداوند او را فقیه و عالم محشور کند. «بحارالانوار-۲-۲۵۳»

 

رمز و رازهای عدد چهل از منظر قرآن و روایات

راز عدد چهل در قرآن

اربعین از اعدادی است که در اِعراب، به جمع مذکر سالم شبیه است; یعنی در حالت رفعی اربعون و در حالت نصبی و جرّی اربعین به کار می‌رود. این عدد برای مذکر و مؤنث یکسان است و به دو صورتِ عدد اصلی (40) و ترتیبی (چهلم) می‌آید.

عدد چهل در فرهنگ دینی و اسلامی در میان سایر اعداد از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.

به‌راستی راز و رمز آن چیست. آیا صرفاً یک اعتبار و قرارداد است که برای هر عددی می‌توانست در نظر گرفته شود و یا اینکه از یک پشتوانه تکوینی و تکاملی روند حرکت انسان در ابعاد مادی و معنوی برخوردار است. در این رابطه بهترین منابعی که حق مطلب را در تبیین رموز عدد چهل ادا می‌کند آیات شریفه قرآن و روایات معصومین ^{(علیهم‌السلام)} است که مرکز فرهنگ و معارف قرآن در مقاله حاضر در مقام بیان این مطلب برآمده که باهم آن را ازنظر می‌گذرانیم...

 

اهمیت عدد چهل در شکل‌گیری شخصیت انسان

اهمیت چهل‌سالگی انسان قابل‌انکار نیست، چنانکه در روایات متعددی از پیامبر ^{(صلی‌الله‌علیه‌واله)} و معصومان آمده است: هنگامی‌که بنده به چهل‌سالگی می‌رسد خداوند به دو فرشته مراقب او می‌گوید: ازاین‌پس بر او سخت بگیرید و همه کارهای کوچک و بزرگ و زیاد و کم را ثبت کنید. این روایات همه از این حقیقت خبر می‌دهند که شخصیت انسان تا چهل‌سالگی شکل گرفته و ازآن‌پس تحولات درونی در او سخت‌تر می‌شود.

 

مشرب عرفا

دانشمندان مسلمان به‌ویژه آنان که مشرب عرفانی دارند، به عدد چهل درزمینهٔ خودسازی به دیده اهمیت می‌نگرند و برای این عدد در فعلیت یافتن استعدادهای انسان و کامل شدن ملکات اخلاقی و پیمودن درجات معرفت تأثیری ویژه قائل هستند.

بنا به روایتی از امام صادق ^{(علیه‌السلام)} انسان در 33 سالگی به رشد کامل جسمانی خود می‌رسد و این رشد تا چهل‌سالگی ثابت است و ازآن‌پس بدن رو به کاستی می‌رود.

 

منظر قرآن

عدد چهل یا اربعین، از موضوعاتی است که در قرآن و روایات از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و تاکنون کتاب‌های فراوانی درباره آن نوشته شده است. در قرآن کریم این واژه در چهار آیه و مرتبط با سه موضوع دیده می‌شود:

در آیه 15 سوره احقاف از چهل‌سالگی انسان یاد شده و اینکه خداوند به همه انسان‌ها درباره نیکی به پدر و مادر سفارش کرده است؛ اما فقط نیکوکاران به این سفارش الهی عمل و به پدر و مادر خود نیکی می‌کنند و این نیکی را تا رسیدن به رشد کامل خود و رسیدن به چهل‌سالگی ادامه می‌دهند؛ آنگاه در چهل‌سالگی دعا می‌کنند و از خداوند توفیق می‌طلبند تا در برابر نعمت‌هایی که خود و پدر و مادرشان از آن برخوردار بوده‌اند، شکرگزار او باشند: «ووصَّینَا الاِنسـنَ بِولِدَیهِ اِحسـنـًا حَمَلَتهُ اُمُّهُ کُرهـًا و وضَعَتهُ کُرهـًا و حَملُهُ وفِصــلُهُ ثَلـثونَ شَهرًا حَتّی اِذا بَلَغَ اَشُدَّهُ و بَلَغَ اَربَعینَ سَنَةً قالَ رَبِّ اَوزِعنی اَن اَشکُرَ نِعمَتَکَ الَّتی اَنعَمتَ عَلَیَّ و عَلی ولِدَیَّ و اَن اَعمَلَ صــلِحـًا تَرضـهُ و اَصلِح لی فی ذُرِّیَّتی اِنّی تُبتُ اِلَیکَ وانی مِنَ المُسلِمین».

در آیه 26 مائده از چهل سال ممنوعیت ورود بنی اسراییل به سرزمین مقدس و چهل سال سرگردانی آن‌ها در قطعه‌ای از زمین خبر داده است: «قالَ فَاِنَّها مُحَرَّمَةٌ عَلَیهِم اَربَعینَ سَنَةً یَتیهونَ فِی الاَرضِ فَلاتَأسَ عَلَی القَومِ الفـسِقین». این ممنوعیت پس از آن بود که موسی به قومش برای ورود به سرزمین مقدس فرمان داد؛ اما بنی اسراییل به این دلیل که در آنجا مردمی جبارند، از اطاعت موسی سر باز زدند و گفتند: تا آنان ازآنجا بیرون نروند، ما هرگز وارد آن شهر نمی‌شویم. در تورات نیز داستان سرگردانی بنی اسراییل ذکر شده است.

آیه 51 بقره نیز از میقات چهل شبه موسی خبر می‌دهد: «واِذ وعَدنا موسی اَربَعینَ لَیلَةً» که در آیه 142 اعراف به این صورت تفصیل داده شده است: «و واعَدنا موسی ثَلـثینَ لَیلَةً و اَتمَمنـها به عشر فَتَمَّ میقـتُ رَبِّهِ اَربَعینَ لَیلِةً». مفسران برآنند که آن چهل شب در سی شب ذی‌القعده و دهه اول ذی‌الحجه بوده است؛ چنان‌که در روایاتی از امام صادق ^{(علیه‌السلام)} نیز بر این تعیین دلالت دارد؛ اما آلوسی بدون استناد به دلیلی، این احتمال را که میقات در سی روز ذی‌الحجه و دهه اول محرم بوده نیز نقل کرده است. میقات چهل روز و چهل شبه موسی در تورات آمده است...

در حدیث آمده است: کسانی که به چهل‌سالگی می‌رسند و توبه نمی‌کنند، شیطان دستی به‌صورت آن‌ها کشیده، می‌گوید: پدرم فدای رویی که رستگار نمی‌شود.

این روایات همه از این حقیقت خبر می‌دهد که شخصیت انسان تا چهل‌سالگی شکل گرفته و ازآن‌پس تحولات درونی در او سخت‌تر می‌شود؛ البته در حدیثی از امام صادق ^{(علیه‌السلام)} نیز آمده که خداوند افراد چهل‌ساله را گرامی می‌دارد. این روایت شاید دستوری اخلاقی برای رعایت احترام اشخاصی باشد که دارای عمری چهل سال و بیش‌تر از آن هستند.

آلوسی درباره سر چهل سال سرگردانی بنی‌اسرائیل می‌گوید: چهل سال، زمان لازمی بود که بنی‌اسرائیل از نادانی خود در مخالفت با موسی ^{(علیه‌السلام)} دست‌بردارند.

برخی دیگر نیز چهل سال را زمان لازم برای انقضای نسل نافرمان بنی‌اسرائیل - که به اخلاق فاسد خو گرفته بودند - و نیز ظهور نسل جدید از آنان دانسته و بر آن‌اند که پس‌ازآن زمان، نسل جدید بنی‌اسرائیل وارد سرزمین مقدس شد.

راز میقات چهل شبه موسی نیز روشن نیست؛ اما وجود این روایت از رسول خدا که فرمود: هر کس چهل روز اخلاص ورزد و اعمال خود را برای خدا خالص گرداند، چشمه‌های حکمت از قلبش بر زبانش جاری می‌شود: «من اخلص لله اربعین صباحا جرت ینابیع الحکمه من قلبه علی لسانه»

نقل حدیث دیگری از رسول خدا ^{(صلی‌الله‌علیه‌واله)} که فرمود: هرکس از امت من چهل حدیث موردنیاز مردم در امور دین را حفظ کند، خداوند او را در روز قیامت فقیه و دانشمند برمی‌انگیزد. توجه فقیهان و محدثان را به خود معطوف داشت، به‌طوری‌که کتاب‌های زیادی درزمینهٔ چهل حدیث نگاشته شد

در کنار دو آیه میقات، سبب شده تا دانشمندان مسلمان، به‌ویژه آنان که مشرب عرفانی دارند؛ به عدد چهل درزمینهٔ خودسازی با دیده اهمیت بنگرند و برای این عدد در فعلیت یافتن استعدادهای انسان و کامل شدن ملکات اخلاقی و پیمودن درجات معرفت تأثیری ویژه قائل شوند.

صدرالمتألهین شیرازی بر آن است که فقط پیامبران و اولیای الهی از راز تعیین عدد چهل باخبرند؛ سپس به نقل نکته‌ای لطیف از سهروردی، صاحب عوارف المعارف درباره راز آن می‌پردازد که خدای سبحان، گل آدم را در چهل روز سرشت؛ چنان‌که در حدیث آمده: «خمرت طینه آدم بیدی اربعین صباحا» و او را به‌گونه‌ای متناسب با عالم شهادت و غیب آفرید و در هر صباح که مرتبه‌ای از قوا و طبقه‌ای از اعضا را برای آبادانی جنبه شهادت (دنیایی) وی در او به ودیعه نهاد بین او و عوالم غیبی حجابی پدید آورد و او را به‌نوعی از ساحت قدس الهی دور کرد؛ بنابراین برای بیرون آمدن وی از این حجاب‌ها و نزدیک شدن به آن ساحت یک اربعین اخلاص در عمل لازم است. وی در ادامه، همین نکته را منشأ تعیین عدد چهل (چله‌نشینی‌ها) برای خلوت‌ها و ریاضت‌های عارفان دانسته است.

هم چنان‌که روایت پیشین، توجه عارفان را به خود جلب کرد، نقل حدیث دیگری از رسول خدا ^{(صلی‌الله‌علیه‌واله)} که فرمود: هرکس از امت من چهل حدیث موردنیاز مردم در امور دین را حفظ کند، خداوند او را در روز قیامت فقیه و دانشمند برمی‌انگیزد. توجه فقیهان و محدثان را به خود معطوف داشت، به‌طوری‌که کتاب‌های زیادی درزمینهٔ چهل حدیث نگاشته شد. برخی بیش از 72 کتاب و برخی دیگر افزون بر 90 کتاب در این موضوع یاد کرده‌اند.

 

 

منبع: سایت تبیان