نویسنده: استاد شهید مرتضی مطهری، صفحه 10
رفتار من با پدر و مادر بد، چگونه باید باشد و چگونه باید با اعمال بد و بداخلاقی آن‌ها برخورد کنم؟ من باید چه‌کار کنم تا یک رابطه دوستانه و صمیمی با پدر و مادرم داشته باشم؟
برای داشتن رابطهٔ دوستانه با پدر و مادر، توجه به نکات زیر، ضروری است:
1. داشتن رابطه صمیمی بین اعضای خانواده، نیازمند زمینه‌های قبلی است که یکی از آن‌ها، وجود رابطه عاطفی بین پدر و مادر است. اگر رابطه بین پدر و مادر، رابطه‌ای صمیمانه، عاطفی و مثبت باشد، به‌تدریج به یک‌یک اعضا و به رابطه بچه‌ها با آن‌ها نیز سرایت می‌کند؛ اما اگر آن رابطه مخدوش باشد و صمیمیت وجود نداشته باشد، فرزند به‌سختی می‌تواند آن ویژگی را در خانواده ایجاد کند؛ بنابراین، نقش اول را در این زمینه، پدر و مادر ایفا می‌کنند.
2. برای ایجاد یا گسترش صمیمیت بین خود و دیگر اعضای خانواده، از فردی شروع کنید که فکر می‌کنید بهتر می‌توانید با او چنین رابطه صمیمانه‌ای داشته باشید؛ مثلاً نسبت به مادرتان یا یکی از برادرانتان که ازنظر روحی و اخلاقی با وی تشابه و نزدیکی بیشتری دارید، آغاز کنید و به‌تدریج، این نوع رفتار را به دیگران نیز سرایت دهید.
3. انتظار نداشته باشید که این رابطه صمیمانه، بلافاصله و به‌سرعت بین شما و دیگر اعضای خانواده، شکل بگیرد؛ بلکه این امر، نیازمند زمان است و به‌تدریج به هدف خود خواهید رسید.
4. انتظار نداشته باشید همان نوع رابطه‌ای که بین شما و یکی از دوستان صمیمی‌تان در خارج از خانه وجود دارد، بین شما و پدر و مادرتان نیز برقرار شود؛ زیرا علاوه بر جایگاه ویژه پدر و مادر و رابطهٔ فرزند با آن‌ها، فاصله سنی بین شما و آن‌ها نیز به‌طورمعمول، یک مانع طبیعی است و اجازهٔ داشتن همان رابطهٔ صمیمانه بین دوستان را به شما نمی‌دهد.
5. ویژگی دل سوزی پدر و مادر، ویژگی ارزشمندی است و هرچند که ممکن است آنان از سطح سواد پایینی برخوردار باشند، ولی دل سوزی و عطوفت آن‌ها نسبت به فرزندان، ازجمله نسبت به شما، بسیار ارزشمند است و باید آن را قدر بشناسید و از همین ویژگی آن‌ها کمک گرفته، با برجسته کردن آن، گفت‌وگو و ارتباط بین خودتان را گسترش دهید.
6. با احترام گذاشتن، نشان دادن تواضع و درشتی نکردن نسبت به آن‌ها، نظر پدر و مادر و دیگر اعضای خانواده‌تان را به خود جلب کرده، زمینهٔ رابطه صمیمانه را فراهم کنید.
7. نیکی کردن به پدر و مادر و دیگر اعضا، زمینهٔ دیگری برای جلب نظر آن‌ها به‌سوی خود است. انسان، بنده احسان است. پس بدون چشم‌داشت از پدر، مادر و دیگر اعضای خانواده، به کمک آن‌ها بشتابید.
8. عواطف خود را بدون تعارف و صریح، به همه آن‌هایی که دوستشان دارید، ابراز کنید؛ زیرا ابراز محبت، یکی از اهرم‌های مهم در ایجاد رابطه صمیمانه است.
رعایت حقوق و وظایف متقابل فرزندان و پدر و مادر، موجب ایجاد ارتباط صمیمی و دوستانه در خانواده خواهد شد که در ادامه، به برخی از این حقوق و وظایف، اشاره خواهیم کرد.
حقوق متقابل فرزندان و پدر و مادر
اسلام، همان‌گونه که در جنبه‌های عاطفی، حساب جداگانه‌ای برای پدر و مادر در نظر گرفته است، ازنظر حقوقی نیز حساب ویژه‌ای برای آنان باز کرده است. در روایات آمده است که اگر پدر و مادری از فرزندانشان راضی باشند، موجب خیروبرکت و سعادت فرزند می‌شود و اگر آنان در حق فرزندان خود دعا کنند، خداوند به این دعا، توجه خاصی می‌نماید. همچنین اگر پدر و مادر، از فرزندان خود ناراضی باشند و آن‌ها را نفرین کنند، ممکن است خداوند بر چنین فرزندانی - که موجب ناراحتی پدر و مادر می‌شوند - قهر و غضب نماید؛ حتی ازنظر حقوقی، در بخش قصاص و دیات آمده است که اگر پدری، فرزند خود را به قتل برساند، قصاص نمی‌شود؛ مگر در یک شرایط استثنایی و با تشخیص حاکم شرع. همچنین ازنظر شرعی، پدر و مادر می‌توانند به‌اندازه نیازشان، از اموال فرزند خود بردارند و نیز در روایات آمده است که «نیکی کردن به پدر و مادر، بزرگ‌ترین فریضه است» و یا «بهشت، زیر پای مادران است».
این‌همه آیه و روایت که در این زمینه وارد شده، نشان از اهمیتی است که خداوند برای پدر و مادر قائل شده است و این‌ها بدون حکمت نیست و در مقابل زحماتی که پدر و مادر برای فرزندان متحمل می‌شوند، ناچیز است؛ بنابراین، خداوند نیز در مقابل زحمات آن‌ها، حقوق ویژه‌ای را برای آن‌ها قائل شده است. ازاین‌رو، باید در هر شرایطی، احترام آن‌ها را نگه داشت؛ هرچند آنان در بعضی‌اوقات، در رفتار با فرزندان خود، دچار اشتباه شوند.
بنابراین، ما در همه حال، وظیفه داریم به پدر و مادر خود احترام بگذاریم؛ حتی اگر آن‌ها به ما بی‌احترامی کنند. فقط اگر آن‌ها بخواهند ما را به کار حرامی وادار کنند یا از انجام تکلیف واجبی بازبدارند، اطاعت از آن‌ها جایز نیست؛ زیرا اطاعت از خداوند، بر اطاعت هر کس دیگر، حتی پدر و مادر نیز مقدم است.
در ادامه، به بعضی از آداب و وظایف فرزندان نسبت به پدر و مادر (برگرفته از آیات 23 و 24 سوره اسراء)، اشاره می‌کنیم:
1. اطاعت و فرمان‌برداری از پدر و مادر.
2. نیکی و احسان و خدمت به پدر و مادر.
3. نگفتن سخن رنجش آور (حتی اف) به پدر و مادر.
4. دادوفریاد نکردن بر سر پدر و مادر و صحبت کردن با سخن نیکو با آن‌ها.
5. گستردن بال تواضع و فروتنی در برابر پدر و مادر.
6. برآوردن نیازهای پدر و مادر، در حد امکان.
7. نگه‌داشتن احترام پدر و مادر که در زیر به مواردی از آن اشاره می‌شود:
الف) دراز نکردن پاها در برابر پدر و مادر.
ب) دادن هدیه به آنان در مناسبت‌های مختلف.
ج) پرهیز کردن از شوخی‌های نابجا و زدن حرف‌های زشت پیش پدر و مادر.
د) دعا کردن در حق آن‌ها و برای سلامتی آن‌ها.
ه ) کمک کردن به آن‌ها در کارهای خانه.
امید است با عمل کردن به این وظایف و دستورات که برگرفته از کلام خداوند هستند، احترام متقابلی بین اعضای خانواده برقرار شود. آنچه در این زمینه اصل است، نیکی به پدر و مادر و دوری از اذیت و آزار آنان است و البته، این به معنای تسلیم شدن در برابر سلیقه‌های آنان نیست؛ ولی بایستی با تیزهوشی و درایت، شخصیت و مقام آن‌ها را حفظ نمود و احترامشان را نگه داشت و بااین‌حال، باید به‌گونه‌ای رفتار کرد که آنان، استقلال شما را به رسمیت بشناسند و درصدد تحمیل سلیقه‌های خود بر شما نباشند.
لازم به ذکر است که شما می‌توانید با ایجاد فضای عاطفی و نزدیک‌تر با پدر و مادر خود، نگرش آن‌ها را نسبت به خود تغییر داده، اصلاح نمایید؛ زیرا چه‌بسا هنوز آن‌ها به شما، همچون دوران کودکی‌تان می‌نگرند و درنتیجه، رفتارشان نیز متناسب با همان سن و سال است؛ بنابراین، اگر بتوانید رشادت و بلوغ فکری، عقلی و رفتاری خود را در صحنه عمل و در واکنش‌های خود به آن‌ها نشان دهید، خودبه‌خود آن‌ها نیز طرز رفتارشان را تغییر خواهند داد. لازم به ذکر است که آنچه شما آن را دخالت در امور شخصی‌تان تلقی می‌کنید و مانع استقلال‌خواهی می‌دانید، از نگاه پدر و مادرتان، دل سوزی و علاقه شدید به شماست و مطمئن باشید که دلسوزترین افراد، پدر و مادرند؛ هرچند برخی رفتارهایشان را نپسندیم و یا واقعاً هم صحیح نباشند.
در اینجا، توصیه می‌کنیم که برای ایجاد رابطه عاطفی نزدیک‌تر و هم سو کردن آن‌ها با خود، به نکات زیر نیز توجه فرمایید:
1. بیش از گذشته به آن‌ها احترام بگذارید؛ به‌گونه‌ای که تغییر رفتارتان را کاملاً احساس کنند.
2. هرگز زبان به شکوه و گلایه از آن‌ها نگشایید؛ بلکه از آن‌ها تعریف و تمجید کنید و از زحماتشان تشکر و قدردانی نمایید.
3. اگر در مواردی حق با شماست، در برابر سخنان و گفته‌های آن‌ها سکوت کرده، به آن‌ها احترام بگذارید.
4. در حضور دیگران، از ویژگی‌های مثبت آن‌ها تعریف کرده، سپاس‌گزار آن‌ها باشید.
5. در هر جا و در هر موقعیتی که نیازمند کمک شما هستند، به‌سرعت و باکمال احترام، به‌ویژه در حضور دیگران، به کمک آن‌ها بشتابید.
6. از فرد واسطه‌ای که مورداحترام و اعتماد پدر و مادرتان است (مانند پدربزرگ، مادربزرگ و یا یکی از بستگان)، برای ایجاد یا افزایش رابطه عاطفی مثبت بین شما و پدر و مادرتان کمک بگیرید؛ اما لازم است که آنان از این خواسته شما از فرد واسطه، اطلاع پیدا نکنند.
منبع: مجله پرسمان