کعبه دل‌ها؛ تغییر قبله مسلمانان از بیت‌المقدس به مکه

اشاره

پانزدهم رجب، سالروز تغییر قبله مسلمانان از بیت‌المقدس به خانه کعبه است. این واقعه ارزشمند که در سال دوم هجری قمری اتفاق افتاد، نقش به سزایی در بازیابی هویت و استقلال مسلمانان داشت و آنان را در رسیدن به آرمان‌های بلند الهی و فتح قله‌های فضیلت ثابت‌قدم و دشمنان را از رسیدن به هدف‌های شوم خود ناامید کرد.

قبله

قبله، نماد توحید و جهت و نشانه اسلام و ادیان توحیدی است که ادیان الهی را از دیگر آیین‌ها جدا می‌کند و به عبادت‌های آدمی رنگ خدایی می‌دهد. خداوند برای هر امتی از امت‌های پیشین، قبله مخصوصی تعیین کرده است تا به هنگام نیاز و نیایش، به‌سوی او متوجه شوند و از توجهات انحرافی در امان بمانند.

نخستین قبله

بیت‌المقدس، یکی از مقدس‌ترین مکان‌هایی است که خاستگاه بسیاری از پیامبران بزرگ الهی بوده است و در ادبیات اسلامی نیز جایگاه ویژه‌ای دارد.

با توجه به موقعیت ممتاز و شرافت بیت‌المقدس، پیامبر گرامی اسلام پس از مبعوث شدن به نبوت، مدت سیزده سال در شهر مقدس مکه به‌سوی آن نماز خواند.

حضرت پس از مهاجرت از شهر مکه به مدینه و تشکیل حکومت اسلامی، به روش خود ادامه داد و تا مدت‌ها نماز خود را به‌سوی قبله یهودیان (بیت‌المقدس) می‌خواند. این کار تا میانه‌های ماه رجب سال دوم هجری ادامه داشت.

بهانه‌جویی یهودیان

با تشکیل حکومت اسلامی و رشد مسلمانان در مدینه، ترس و وحشت امت یهود را فراگرفت؛ زیرا پیشرفت‌های روزافزون مسلمانان، نشان می‌داد آیین اسلام، در اندک زمانی سراسر شبه‌جزیره عربستان را خواهد گرفت و قدرت و آیین یهود را از بین خواهد برد. به همین علت، کارشکنی یهودیان آغاز شد. آنان از راه‌های گوناگون، مسلمانان و شخص پیامبر اسلام را مورد آزار و بی‌مهری خود قرار می‌دادند. یهودیان با طرح مسئله قبله، مسلمانان را سرزنش می‌کردند و می‌گفتند: «محمد ^{(صلی‌الله‌علیه‌واله)} مدعی است دارای آیین مستقلی است و آیین و شریعت او، آیین‌های گذشته را نسخ می‌کند، درصورتی‌که هنوز قبله مستقلی ندارد و از قبله یهودیان پیروی می‌کند».

این سخنان برای پیامبر اسلام ناگوار بود و حضرت را ناراحت می‌کرد.

در انتظار وحی

پیامبر گرامی اسلام علاقه زیادی به خانه کعبه داشت. علت علاقه حضرت به کعبه را باید در علاقه بسیار ایشان به حضرت ابراهیم ^{(علیه‌السلام)} و آثار او جست‌وجو کرد. افزون بر این، کعبه قدیم‌ترین خانه توحید بود. از سوی دیگر، حضرت می‌دانست که بیت‌المقدس، قبله موقت مسلمانان است و آرزو داشت فرمان قبله بودن کعبه صادر و قبله نهایی تعیین شود. سرزنش‌ها و تحقیرهای بیش‌ازاندازه یهودیان مدینه نیز باعث شده بود تا این انتظار به اوج خود برسد؛ اما ازآنجاکه حضرت تسلیم دستور خداوند بود، این تقاضا را بر زبان جاری نمی‌کرد. ایشان نیمه‌های شب از خانه بیرون می‌آمد و به آسمان نگاه می‌کرد و با نگاه‌های انتظار آمیزش، نشان می‌داد عشق و شوق فراوانی در دل دارد.

پایان انتظار

پیامبر اعظم ^{(صلی‌الله‌علیه‌واله)} برای تغییر قبله مسلمانان لحظه‌شماری می‌کرد و در انتظار نزول وحی خداوند بود. قرآن کریم لحظات انتظار را چنین بیان می‌کند: «نگاه‌های معنادار تو را به آسمان می‌بینم و تو را به‌سوی قبله‌ای که رضایتت را جلب کند برمی‌گردانیم». هفده ماه از ورود پیامبر به شهر مدینه گذشته بود که انتظار به پایان رسید و دستور تغییر قبله صادر شد. این دستور در روز پانزده رجب سال دوم هجری در حالی به پیامبر ابلاغ گردید که حضرت، دو رکعت از نماز ظهر را در مسجد بنی سالم به‌سوی بیت‌المقدس خوانده بود. در این حال جبرئیل امین نازل شد و بازوان پیامبر را گرفت و حضرت را به‌سوی خانه کعبه برگرداند. زنان و مردانی هم که در مسجد به پیامبر اقتدا کرده بودند، از حضرت پیروی کردند و به‌طرف کعبه برگشتند و دو رکعت آخر را به‌سوی کعبه خواندند. از آن روز، کعبه به‌عنوان قبله مستقل مسلمانان اعلام گردید. این مسجد هم‌اکنون نیز در شهر مدینه باقی است و به مسجد ذوقبلتین (دو قبله‌ای) معروف است.

کعبه

خانه کعبه، شریف‌ترین مکان در روی زمین است که از سوی خداوند به‌عنوان پناهگاه و کانون امن اعلام و مقررات شدیدی برای پرهیز از هرگونه درگیری و جنگ و خون‌ریزی در این سرزمین مقدس وضع شده است؛ به‌گونه‌ای که نه‌تنها انسان‌ها از هر قشر و گروهی، بلکه حیوانات و پرندگان نیز در امنیت کامل به سر می‌برند و هیچ‌کسی حق آزار آن‌ها را ندارد.

از آیات قرآن کریم و روایات اهل‌بیت پیامبر علیهم‌السلام و تاریخ اسلام استفاده می‌شود که خانه کعبه، پیش از حضرت ابراهیم و حتی در زمان حضرت آدم بر پا بود. قرآن کریم می‌فرماید: «نخستین خانه‌ای که برای پرستش خداوند برای مردم ساخته شد، در سرزمین مکه بود». بر همین اساس، خانه کعبه کهن‌ترین مرکز توحید و پرستش ذات خداوند و برای همه مردم شبه‌جزیره عربستان ارزشمند و قابل‌احترام بود.

بهانه‌های جدید

با تغییر قبله و استقلال نسبی مسلمانان، فصل جدیدی از ایرادها و بهانه‌جویی‌های امت یهود آغاز شد. آنان که پیش از تغییر قبله، مسلمانان را به نداشتن استقلال سرزنش می‌کردند، پس از تغییر قبله، با چرخش بسیاری، بهانه‌های دیگری را مطرح کردند. یهودیان، پیامبر اسلام را به برگشتن از قبله پیامبران پیشین سرزنش می‌کردند و می‌گفتند: «اگر قبله اول مسلمانان درست بود، این تغییر قبله چه معنایی دارد؟ و اگر قبله دوم صحیح است، چگونه بیش از چهارده سال به‌طرف بیت‌المقدس نماز خوانده‌اند؟».

قرآن کریم با اشاره به ماجراجویی‌های یهودیان، به پیامبر می‌فرماید: «به‌زودی بعضی از سبک‌مغزان می‌گویند چه چیزی آن‌ها را از قبله‌ای که بر آن بودند (بیت‌المقدس) برگرداند. به آنان بگو شرق و غرب عالم متعلق به خداست». خداوند با این بیان شیوا، بهانه‌جویی و اعتراض به احکام خدای حکیم و دانا را، نشانه بی‌خردی معرفی کرده است.

آزمایش الهی

از آیات قرآن کریم استفاده می‌شود که یکی از حکمت‌های تغییر قبله، آزمایش مسلمانان بوده است؛ زیرا به‌واسطه این تغییر، آنان که پیرو راستین دستورات الهی هستند، آنچه را پیامبر بازگو می‌کند بدون اکراه می‌پذیرند، ولی آنان که ایمان خالص ندارند، به‌محض تغییر یک دستور، شروع به بهانه‌جویی و چون‌وچرا کردن می‌کنند. قرآن کریم با اشاره به این مطلب می‌فرماید: «تغییر قبله از آن‌طرفی که بر آن نماز می‌گزاردید (بیت‌المقدس) برای این بود تا افرادی را که از پیامبر پیروی می‌کنند، از آن‌ها که به جاهلیت بازمی‌گردند بازشناسیم».

رحمت الهی

با تغییر قبله مسلمانان از بیت‌المقدس به خانه کعبه، نگرانی‌هایی در بین بعضی از افراد سست ایمان ایجاد شد. این عده در مورد اعمال گذشته خود و بستگانی که پیش از تغییر قبله از دنیا رفته بودند دچار تردید شدند و گمان کردند آن اعمال موردپذیرش نیست. در پی این نگرانی، نزد پیامبر اسلام رفتند و در مورد اعمال گذشته خود و اقوامشان پرسیدند. در این لحظه پیامبر اسلام با تلاوت ادامه آیه 143 سوره بقره فرمود: «خداوند ایمان شما را که بر اساس دستور پیشین به‌سوی بیت‌المقدس نماز خوانده‌اید ضایع نمی‌کند».

قبله میانی

هر امتی، قبله مخصوصی دارد که خداوند آن را تعیین کرده است. خانه کعبه، قبله مسلمانان، در بین قبله‌های امت‌های دیگر، قبله میانی است و در وسط آن‌ها قرار دارد؛ زیرا مسیحیان در هنگام عبادت، به‌طرف محل تولد حضرت عیسی، (بیت‌المقدس) می‌ایستادند و آنجا در مقایسه با محل سکونت مسیحیان که در کشورهای عربی بود، در سمت شرق قرار می‌گرفت. یهودیان هم که بیشترشان در سرزمین شام ساکن بودند، به‌سوی بیت‌المقدس می‌ایستادند که در سمت مغرب آنان واقع شده بود. خانه کعبه، برای مسلمانان آن روز که در مدینه زندگی می‌کردند، در وسط قرار داشت. قرآن کریم با اشاره به این موضوع می‌فرماید: «همان‌گونه که ما کعبه را وسط قرار دادیم، شما مسلمانان را نیز امت وسط قرار دادیم».

تکمیل نعمت

خداوند یکی از اهداف تغییر قبله را، تکامل انسان و آزاد کردن او از بند تعصبات و هوس‌های مادی می‌داند و می‌فرماید: «تغییر قبله، به این دلیل بود که شما را تربیت کنم، از قید تعصب برهانم و استقلال بخشم و نعمت خود را بر شما تمام کنم تا هدایت شوید».

در حقیقت تغییر قبله، نوعی تربیت و تکامل بخشیدن به روح انسان‌ها و نعمت بزرگی بود که سبب شد مسلمانان از تقلید کورکورانه دوری کرده و هدایت یابند. خداوند در آغاز ظهور اسلام برای جداسازی صفوف مسلمانان از بت‌پرستان، دستور داد مسلمانان به‌سوی بیت‌المقدس نماز بخوانند و هم‌زمان با تشکیل حکومت اسلامی در مدینه و تثبیت قدرت، توجه به‌سوی کعبه معطوف شد و مسلمانان متوجه قدیم‌ترین خانه توحید شدند و به‌این‌ترتیب، یک مرحله از تکامل و تربیت تحقق یافت.

به‌سوی مسجدالحرام

یکی از برکات تغییر قبله مسلمانان به‌طرف خانه کعبه، کوتاه شدن زبان مخالفان اسلام بود. یهودیان، مسلمانان را سرزنش می‌کردند و می‌گفتند: «ما در تورات خوانده بودیم که یکی از نشانه‌های پیامبر آخرالزمان، نمازخواندن به دو قبله است، درحالی‌که ما این نشانه را در ایشان نمی‌بینیم.» با این بیان، مسلمانان نیز به شک می‌افتادند و پایه‌های حکومت اسلامی سست می‌شد. از سوی دیگر، مشرکان نیز پیامبر اعظم ^{(صلی‌الله‌علیه‌واله)} را به فراموش کردن نخستین خانه توحیدی متهم می‌کردند. تغییر قبله، زبان هر دو گروه مخالف اسلام را بست. قرآن کریم با اشاره به این مطلب مهم می‌فرماید: (ای پیامبر!) از هرکجا خارج شدی، روی خود را به‌طرف مسجدالحرام کن تا مردم بهانه‌ای بر ضد شما نداشته باشند».

گواهی ادیان الهی

یکی از نشانه‌های پیامبر گرامی اسلام که در همه کتاب‌های امت‌های پیشین به آن اشاره شده بود و پیامبران گذشته به آن نوید داده بودند، تغییر قبله بود. دانشمندان یهودی و مسیحی می‌دانستند پیامبر اسلام به‌طرف دو قبله نماز می‌خواند. آن‌ها همه ویژگی‌های او را همانند فرزندان خود می‌شناختند، ولی به‌جای اینکه به پیمان الهی پای بند باشند، حقایق را پنهان کردند و به مبارزه با پیامبر و دین مبین اسلام برخاستند.

آثار فردی توجه به قبله

خداوند متعال برای مجسم کردن توجه قلبی در عبادات بدنی، کعبه را قبله مسلمانان قرار داد تا مسلمانان هنگام نماز که تکلیفی همگانی است، دل‌های خود را به‌سوی مرکز توحید متوجه کنند. از سوی دیگر، دستور داده تا در حالت‌های خاصی، از رو کردن یا پشت کردن به قبله بپرهیزند. در بعضی از حالت‌ها هم توجه به قبله را خوب توصیف کرده است. به‌این‌ترتیب، خداوند توجه قلبی همیشگی را به خانه کعبه می‌خواهد. لازمه توجه همیشگی این است که انسان در هیچ زمان و مکانی، خدای خود را فراموش نکند و خود را همواره در محضر حضرت حق ببیند. در این صورت، آدمی همواره مراقب اعمال و رفتار خود است و درصدد جلب رضایت پروردگار برمی‌آید و این از بزرگ‌ترین آثار فردی توجه به قبله است.

آثار اجتماعی

توجه به یک قبله، افزون بر آثار ارزشمند فردی، آثار و برکات اجتماعی بسیاری دارد؛ زیرا توجه همه مسلمانان جهان به یک نقطه، وحدت و اتحاد اجتماعی آنان را به بهترین شکل مجسم و دل‌های آنان را به هم مربوط می‌کند. این وحدت، لطیف‌ترین روحی است که ممکن است در همه شئون افراد و اجتماع، در زندگی مادی و معنوی دمیده شود و اثربخش باشد و اجتماع بشری را به عالی‌ترین مقام خود برساند. اگر از فراز کره زمین به مسلمانان نگاه کنیم، می‌بینیم آنان هرروز، پنج مرتبه با نظم و ترتیب خاصی به‌سوی کعبه متوجه می‌شوند و بزرگ‌ترین مجموعه متحد را به نمایش می‌گذارند.

احکام قبله

قبله، احکامی دارد که به چند نمونه از آن‌ها اشاره می‌کنیم:

نمازهای واجب باید به‌طرف قبله خوانده شود و اگر کسی عمداً پشت به قبله نماز بخواند، نمازش باطل است.

در موقع سربریدن حیوانات، باید جلو بدن حیوان روبه‌قبله باشد و کسی که می‌داند باید روبه‌قبله سر ببرد، اگر عمداً حیوان را روبه‌قبله نکند، خوردن گوشت آن حرام است.

در روایت آمده است که پیامبر اسلام معمولاً روبه‌قبله می‌نشست و سفارش می‌کرد به‌طرف قبله بخوابید. در بعضی از روایات، روبه‌قبله نشستن، عبادت شمرده شده است.

علم هیئت

تغییر قبله «مسلمانان از بیت‌المقدس به خانه کعبه» و شدت نیاز آنان به تشخیص قبله برای نیازمندی‌های شبانه‌روزی همانند نماز، ذبح حیوانات، دفن میت و...، سبب شد مسلمانان از آغاز اسلام، وارد عرصه تحقیق درباره قبله و جهت آن شوند و موفقیت‌هایی به دست آورند. این تلاش‌ها باعث شد علم هیئت و جغرافیا که ارتباط تنگاتنگی به قبله و جهت‌یابی آن دارد، رشد کند و دانشمندان مسلمان، خدمات قابل‌توجهی به این علوم ارائه کنند.

معجزه پیامبر

بر پایه محاسبات دانشمندان علم هیئت قدیم، قبله‌های شهر مقدس مدینه با محراب پیامبر اسلام که هم‌اکنون به همان وضع در مسجدالنبی سالم مانده است، تطبیق نمی‌کرد. همین موضوع سبب گفت‌وگوی بسیاری میان علمای اسلام درباره قبله محراب حضرت می‌شد و هر کس برای توجیه انحراف، چیزی بیان می‌کرد. تا اینکه دانشمند معروف، مرحوم سردار کابلی، بر اساس مقیاس‌های امروزی اثبات کرد که محراب پیامبر، با قبله شهر مدینه منطبق است و کم‌ترین انحرافی در آن دیده نمی‌شود.

این موضوع یک کرامت علمی است که بدون تحقیق و بررسی و نبودن کوچک‌ترین وسایل علمی و در حال نماز، چنان از بیت‌المقدس متوجه کعبه شده که کم‌ترین انحرافی در توجه ایشان به کعبه به وجود نیامده است.

پیام‌های کوتاه

الف) پیامبر اسلام از وابستگی مسلمانان به دیگران نگران و از استقلال آنان خشنود است.

ب) قبله مانند اصول دین نیست که قابل‌تغییر نباشد.

ج) تغییر قبله، نشانه تحقق شرایط و اوصاف وعده شده در کتاب‌های آسمانی پیشین درباره پیامبر اسلام است.

د) ما باید بکوشیم جز فرمان خداوند به چیز دیگری مانند رنگ، عمل، مکان و شیوه خاصی خود را عادت ندهیم تا هرگاه فرمانی برخلاف انتظار، عادت و سلیقه ما صادر شد، به دست‌وپا نیفتیم و آن را توجیه نکنیم. باید بدانیم همه تغییرات و تحولات تکوینی و تشریعی، از رحمت و رأفت خداوند سرچشمه می‌گیرد.

منبع: مجله گلبرگ