آنچه از بیانات امام خمینی (رحمه‌الله) برداشت می‌شود این است که از دیدگاه امام خمینی (رحمه‌الله)، تدین و تعهد، شرط تصدی هر مسئولیتی، ازجمله ریاست‌جمهوری، در حکومت دینی و جمهوری اسلامی است. [1]
اما گذشته از این معیار کلی و عمومی، حضرت روح‌الله (رحمه‌الله) در مقاطع گوناگون پیش و پس از انقلاب و عمدتاً به مناسبت برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری و همچنین تنفیذ حکم ریاست‌جمهوری، ویژگی‌های چندی را که برای رئیس‌جمهور در طراز انقلاب اسلامی و ملت صدر اسلامی ایران لازم است، برشمرده‌اند.
با تحلیل این ویژگی‌ها، از نگاهی به دو قسمِ ویژگی‌های ایجابی و ویژگی‌های سلبی رهنمون می‌شویم. توضیح آنکه، ویژگی‌های ایجابی آن ویژگی‌هایی است که نامزد ریاست‌جمهوری باید در خود بیابد یا ایجاد کند و هرچه بیشتر آن‌ها را در وجود خود تقویت نماید و ویژگی‌های سلبی آن ویژگی‌هایی است که داوطلب تصدی این مقام باید از آن‌ها منزه باشد و اگر چنانچه در او وجود دارد، آن‌ها را تضعیف کند و از بین ببرد.
آنچه از بررسی این ویژگی‌ها به دست می‌آید آن است که اولاً برخی از این ویژگی‌های بیان‌شده توسط امام (رحمه‌الله) به‌صورت متناظر می‌باشند؛ یعنی در مقابل یک ویژگی ایجابی، یک ویژگی سلبی که حالت مقابل آن ویژگی ایجابی است، طرح شده است، مثلاً اگر به‌عنوان یک ویژگی ایجابی گفته شده است که «با قانون اساسی موافق باشد و از آن تبعیت کند»، در مقابل و به تناظر، به‌عنوان یک ویژگی سلبی بیان گردیده است که «از قانون اساسی تخطی نکند».
اما این لزوماً بدین معنا نیست که بین همه ویژگی‌های بیان‌شده تناظر وجود دارد و اتفاقاً در بین بعضی دیگر از این ویژگی‌ها تناظری وجود ندارد و به‌صورت مستقل مطرح شده‌اند، مثلاً بین ویژگی «دارای بصیرت در امر دین و دنیا باشد» و ویژگی «حتی‌الامکان روحانی نباشد»، تناظری وجود ندارد.
ثانیاً توجه حضرت امام (رحمه‌الله) به ویژگی‌های ایجابی لازم برای رئیس‌جمهور بیشتر از ویژگی‌های سلبی بوده است و این امر از تعداد بیشتر ویژگی‌های ایجابی نسبت به ویژگی‌های سلبی مبرهن است. این مقایسه، نشان‌دهنده و مؤید همان نگاه ایجابی و مثبتی است که امام خمینی (رحمه‌الله) در تمامی زمینه‌ها از آن برخوردار بودند.
ثالثاً ازآنجاکه حضرت روح‌الله (رحمه‌الله) همواره بر حاکمیت قانون تأکید داشتند و اساساً حکومت اسلامی را حکومت قانون می‌دانستند [2]، ویژگی‌های لازم برای رئیس‌جمهور را همان ویژگی‌های ذکرشده در قانون اساسی می‌دانستند – ایشان پیش از اولین دوره انتخابات ریاست‌جمهوری و در تشریح ویژگی‌های لازم برای رئیس‌جمهور آینده می‌فرمایند: «قانون اساسی را ملاحظه کنند و صفات رئیس‌جمهور را در آنجا ملاحظه کنند[3] و کسی که دارای آن صفات بود و او را به آن صفات می‌شناسید، به او رأی بدهید و اگر فاقد آن صفات باشد، احتراز کنید از رأی دادن به او»[4]. – و بیان این ویژگی‌های ایجابی و سلبی، برای تبیین و تدقیق همان ویژگی‌های ذکرشده در قانون اساسی و هدایت مردم جهت انتخاب اصلح بوده است و نباید موجب ایجاد این توهم گردد که امام (رحمه‌الله) برای ریاست‌جمهوری، شرایطی فراتر از شرایط قانونی مطالبه می‌کردند.
در پایان لازم به ذکر است که ویژگی‌های ایجابی و سلبی بیان‌شده در جدول ذیل، تمامی مواردی است که در صحیفه امام خمینی (رحمه‌الله) و وصیت‌نامه الهی – سیاسی ایشان، در موضوع ویژگی‌های لازم برای رئیس‌جمهور یافت شد و سپس دسته‌بندی و ویرایش گردید و موارد تکراری حذف شد و در اکثر موارد هم سعی گردید که با همان عبارات شیوای حضرت امام (رحمه‌الله) بیان شود.
ردیف ویژگی‌های ایجابی (باشد) ویژگی‌های سلبی (نباشد)
1- در کارهایی که کرده است، امتحان داده باشد. [5] دزد نباشد و نخواهد جیب خودش را پر کند. [6]
2- صحیح و سالم باشد، ولو از طبقه پایین باشد. [7] سوءسابقه نداشته باشد. [8]
3- سوابق قبل، حین و بعد انقلابش، سوابق خوبی باشد. [9] به رژیم شاهنشاهی وابستگی نداشته باشد و حتی هیچ‌گاه در رژیم سابق وارد نشده باشد. [10]
4- از طبقه‌ای باشد که محرومیت و مظلومیت مستضعفان و محرومان جامعه را لمس نموده و در فکر رفاه آنان باشد و حامی، طرفدار و جانب‌دار مستضعفان، محرومان، مظلومان و مستمندان باشد. [11] از اشراف، سرمایه‌داران، زمین‌خواران و صدرنشینان مرفه و غرق در لذات و شهوات نباشد که نتواند تلخی محرومیت و رنج گرسنگان و پابرهنگان را بفهمد. [12]
5- مسلمان، متدین، پیرو احکام اسلام و معتقد به قوانین اسلام باشد و صد در صد مکتبی، اسلامی و در خط اسلام باشد و از همه به اسلام متعهدتر باشد. [13] نه شرقی و شرق‌زده باشد، نه غربی و غرب‌زده و نه حتی گرایش به شرق یا غرب داشته باشد و با اجانب پیوند نداشته باشد و از گرایش به مکتب‌های انحرافی نیز منزه باشد و از فرامین الهی و احکام اسلام تخطی نکند. [14]
6- مخالف ظالمان، ستمگران و مستکبران باشد. [15] با هیچ ظالمی راه سازش باز نکند. [16]
7- شایسته‌سالار باشد و افراد کارآمد و فرمان‌بردار اسلام را برای همکاری انتخاب کند و مشاورینش را از اشخاص باسابقه که تعهدشان قبل از انقلاب مشهود بوده است، انتخاب کند. [17] رفیق‌باز و باندباز نباشد و به دنبال فرمان‌برداری زیردستان از خودش نباشد و از اعمال شبه طاغوتی اجتناب کند و از چاپلوسان دغل‌باز و زبان‌بازان حیله‌گر بر حذر باشد. [18]
8- بر محور عدل اسلامی عمل کند. [19] از راه مستقیم انسانیت و اسلام انحراف ننماید. [20]
9- با قانون اساسی موافق باشد و از آن تبعیت کند و در مقابل آن خاضع باشد. [21] از قانون اساسی تخطی نکند. [22]
10- ملی باشد و از خودتان و برای خودتان باشد و خدمت‌گزار ملت، کشور و اسلام باشد و دلسوز ملت باشد و در راه مصالح کشور و ملت کوشش کند. [23] چپ و راستی نباشد. [24]
11- دارای بصیرت در امر دین و دنیا باشد. [25] حتی‌الامکان روحانی نباشد. [26]
12- مطلع و دارای دید سیاسی باشد. [27]
13- «اشداء علی الکفار و رحماء بینهم»[28] باشد. [29]
14- به اصل 110 قانون اساسی و ولایت‌فقیه معتقد و وفادار باشد. [30]
15- لایق و شایسته مقام ریاست‌جمهوری باشد و توانایی اداره مملکت طوری که خدا می‌خواهد را داشته باشد. [31]
پی‌نوشت‌ها:
* کارشناسی ارشد حقوق عمومی دانشگاه علامه طباطبایی.
[1] - صحیفه امام خمینی (رحمه‌الله)، ج 19، صص 366 و 367.
[2] - همان، ج 8، صص 281 و 282.
[3] - اصل 115 قانون اساسی: «رئیس‌جمهور باید از میان رجال مذهبی و سیاسی که واجد شرایط زیر باشند انتخاب گردد: ایرانی‌الاصل، تابع ایران، مدیر و مدبر، دارای حسن سابقه و امانت و تقوی، مؤمن و معتقد به مبانی جمهوری اسلامی ایران و مذهبی رسمی کشور».
[4] - همان، ج 11، ص 393.
[5] - همان، ج 5، ص 322.
[6] - همان.
[7] - همان، ج 5، ص 322 و ج 12، ص 72.
[8] - همان، ج 11، ص 393.
[9] - همان، ج 11، صص 484 و 485.
[10] - همان، صص 393 و 485.
[11] - وصیت‌نامه الهی – سیاسی امام خمینی (رحمه‌الله)، ص 48 و صحیفه امام خمینی (رحمه‌الله)، ج 12، ص 139، ج 15، صص 249 و 278 و ج 19، ص 369.
[12] - وصیت‌نامه الهی – سیاسی امام خمینی (رحمه‌الله)، ص 48 و صحیفه امام خمینی (رحمه‌الله)، ج 5، ص 322.
[13] - صحیفه امام خمینی (رحمه‌الله)، ج 11، صص 484، 485، 518 و 519، ج 12، ص 72، ج 15، صص 27، 67 و 249 و ج 19، ص 369.
[14] - همان، ج 11، ص 484 و 485 و 519، ج 12، ص 139 و ج 15، صص 67 و 249.
[15] - همان، ج 19، ص 369.
[16] - همان.
[17] - همان، ج 19، صص 366 و 369.
[18] - همان، ج 12، ص 139 و ج 19، صص 366 و 369.
[19] - همان، ج 12، ص 139.
[20] - همان، ج 15، ص 278.
[21] - همان، ج 11، ص 485، ج 12، صص 119 و 139 و ج 15، ص 67.
[22] - همان، ج 15، ص 67.
[23] - همان، ج 11، صص 485 و 519، ج 12، ص 72 و ج 15، صص 67، 249 و 278.
[24] - همان، ج 12، ص 72.
[25] - همان، ج 15، ص 249.
[26] - همان، ج 11، ص 464.
[27] - همان، ج 5، ص 322 و ج 15، ص 249.
[28] - قسمتی از آیه شریفه 29 سوره مبارکه فتح.
[29] - همان، ج 15، ص 278.
[30] - همان، ج 11، ص 485.
[31] - همان، ج 11، صص 393 و 485 و ج 19، ص 366.